بنابراین انقلاب مشروطه زیربنای فکری ۵۰ ساله دارد و یک شورش یا کودتا نیست. امثال روزنامه اختر یا حبل‌المتین ملت ایران را از وضعیت آگاه می‌کردند. مشروطه یک نقطه عطف است؛ ولی ما هنوز مطالعات علمی و جدی درباره آن را شروع نکرده‌ایم. در زمان مشروطه بیش از ۹۰ درصد مردم سواد نداشتند؛ اما ده‌ها روزنامه وجود داشت و همین موضوع نشان می‌دهد که نوعی جریان بیداری در ایران شکل گرفته بود. یک‌سال پس از انتشار روزنامه اختر اولین انقلاب مشروطه در عثمانی اتفاق می‌افتد؛ اما مشروطه عثمانی ۱۵ ماه بیشتر دوام نمی‌آورد و حکومت عثمانی دوباره سیطره پیدا می‌کند. روزنامه اختر حدود ۲۲ سال منتشر شد و نهایتا زمانی که ناصرالدین شاه ترور شد منحل شد. در آن زمان نویسندگان این روزنامه را بانی ترور دانستند و چند نفر را هم در تبریز برسر این موضوع اعدام کردند. روزنامه شمس رسالت عظیمی در اعاده مشروطیت داشت. این روزنامه توانست فکر فروخفته مشروطه را احیا کند. تمام مطالب این روزنامه در ضدیت با استبداد یا بازتاب و انعکاس شورش‌های مردم علیه محمدعلی‌شاه بود. لازم است که در جلسات این چنینی به مفاخری چون موسسان این روزنامه‌ها افتخار و یاد آنها را زنده کنیم علاوه براینکه باید تلاش کنیم تا آن روزنامه‌ها هم دوباره احیا شوند.

 

به نقل از سخنرانی نصرالله صالحی، مورخ و پژوهشگر تاریخ در نشست «بررسی نقش آرای معاصر در نهضت مشروطیت»