رنسانسی که خیام رقم زد

۲۸ اردیبهشت امسال ۹۷۱ سال از زادروز فیلسوف و منجم مشهور ایرانی؛ خیام نیشابوری گذشت. حکیم عمر خیام در سال ۴۲۷ ه.ش در شهر نیشابور و در دوره‌ای به دنیا آمد که ترکان سلجوقی بر خراسان، ناحیه‌ای وسیع در شرق ایران، تسلط داشتند. وی در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله امام موفق نیشابوری، علوم زمانه خویش را فراگرفت و چنان‌که گفته‌اند بسیار جوان بود که در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت. از جمله فعالیت‌های ارزنده نجومی خیام می‌توان ایجاد رصدخانه بزرگ ری، نیشابور و اصفهان را در زمان ملکشاه سلجوقی نام برد.

خیام به دعوت جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام‌الملک به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را به عهده گیرد. در مدت اقامت ۱۸ ساله در اصفهان زیج ملکشاهی را تهیه (زیج=زیگ،جدول محاسبات نجومی) و در حدود سال ۴۵۸ ه.ق طرح اصلاح تقویم را تنظیم کرد و تدوینگر و بنیان‌گذار تقویم جلالی شد. خیام به تئوری خورشید مرکزی و چرخش زمین به دور آن معتقد بود و در رسالات مربوط به نجوم بیان داشته که زمین به دور محور خود می‌چرخد که این امر پیدایش روز و شب را موجب می‌شود. همچنین وی معتقد بوده که ستارگان اجرام ساکنی در فضا هستند چراکه اگر آنها به دور زمین می‌چرخیدند به واسطه جرم بزرگشان سوخته و تبدیل به خاکستر می‌شدند. بعضی از ایده‌ها و نظریات خیام در علم ستاره‌شناسی و نجوم در زمان رنسانس به اروپا منتقل شد و زمینه‌ساز تحول علم نجوم در جهان مدرن شد. خیام به‌عنوان اخترشناس در دربار سلجوقی مشغول به‌کار شد. هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت. پس از مرگ ملکشاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد. قدیمی‌ترین کتابی که نامی از خیام به میان آورده و نویسنده‌اش هم‌عصر او بوده «چهار مقاله» نظامی‌عروضی است که خیام را در زمره منجمان گنجانده. هرچند بزرگانی چون جورج سارتن حکیم نیشابور را از ریاضیدانان بزرگ می‌دانند. عمر خیام نیشابوری سرانجام به سال ۵۱۰ ه.ش چشم بر جهان فرو بست.