پیشنهاد سرنوشت‌ساز کمیسیون مخصوص نفت

پس از تصویب قرارداد در مجلس، شرکت مبلغ ۴ میلیون و ۱۰۷ هزار و ۶۶۰ لیره به‌حساب ایران واریز کرد که البته از این مبلغ ۳۸۴ هزار و ۷۵۶ لیره بابت قسط اول و دوم حق‌الامتیازهای مربوط به سال ۱۹۳۳ پرداخت شده بود. یعنی عملا به‌جای ۴ میلیون لیره‌ای که باید پرداخت می‌شد، فقط ۳ میلیون و ۷۲۲ هزار و ۸۹۵ لیره عاید دولت ایران شد. ‌هارت می‌نویسد: «شرایط مالی این امتیاز برای شرکت احتمالا به مراتب بهتر و مناسب‌تر از چیزی است که خارجی‌ها و عمدتا انگلیسی‌ها، در واکنش اولیه‌شان به آن در تهران حاضرند اذعان کنند.»

آنچه به قرارداد ۱۹۳۳ معروف شد در واقع پذیرش دربست شرایطی بود که شرکت نفت انگلیس و ایران پیشنهاد کرده بود. در گزارش بانک جهانی می‌خوانیم: «ایران در عوض اعراض از حق خود در چارچوب امتیاز دارسی، یعنی تملک کلیه دارایی‌های شرکت، چه در داخل و چه در خارج ایران، که باید در سال ۱۹۶۱ بدون مطالبه هیچ غرامتی به آن واگذار می‌شد، هیچ غرامتی دریافت نکرد. امتیاز دارسی فقط ۲۸ سال دیگر اعتبار داشت.» علاوه بر این، به موجب امتیاز دارسی، ۱۰ درصد از مالکیت شرکت به ایران تعلق داشت، که با پرداخت یک میلیون لیره (۵ میلیون دلار) از آن خریداری شد. «در واقع، گزارش‌های مالی شرکت نشان می‌داد که ارزش دفتری دارایی‌های شرکت بالغ بر ۴۶ میلیون لیره [۲۳۰ میلیون دلار] و ارزش واقعی آنها بیش از ۵۰۰ میلیون دلار است. به این ترتیب، ایران نه ۱۰ درصد بلکه فقط یک درصد ارزش دارایی‌های شرکت را در قبال فروش سهم مالکیت خود دریافت کرد.» کمیسیون مخصوص نفت، کمیسیونی بود که در اول تیر ۱۳۲۹ در دوره شانزدهم مجلس شورای ملی ایران برای رسیدگی به لایحه نفت (معروف به لایحه گس-گلشاییان) تشکیل شد.

اعضای کمیسیون عبارت بودند از:

دکتر مصدق، دکتر علوی، ناصر ذوالفقاری، جواد گنجه‌ای، فقیه‌زاده، اللهیار صالح، حسین مکی، خسرو قشقایی، سرتیپ‌زاده، جمال امامی، جواد عامری، دکتر نصرت‌الله کاسمی، ابوالحسن حائری‌زاده، عبدالرحمن فرامرزی، دکتر محمدعلی هدایتی، دکتر شایگان، میرسیدعلی بهبهانی و پالیزی.

در پی اعلام این طرح، از روز بعد تشکیل اجتماعات و ایراد نطق‌ها و انتشار مقالات به پشتیبانی از آن آغاز شد. سی‌ام آذرماه ده‌ها هزارتن و عمدتا جوانان در میدان بهارستان اجتماع و فریاد نفت ما باید ملی گردد سر دادند. این اجتماعات و حمایت‌ها با وجود مخالفت رزم‌آرا نخست‌وزیر وقت با ملی شدن صنعت نفت ادامه یافت و به ملی شدن صنعت نفت انجامید.