بازرگانان ارمنی، طرف تجاری روسیه
پیروزی ایوان مخوف بر خان‌های غازان (۱۵۵۲ م/ ۹۵۹ ق) و هشترخان (۱۵۵۶م/ ۹۶۳ه.ق)، برای روسیه اهمیت اقتصادی و سیاسی فراوانی داشت زیرا روسیه به شریان مهم تجاری یعنی ولگا دست یافت و در تماس مستقیم با قفقاز، ایران و خان‌نشین‌های آسیای میانه قرار گرفت و مبارزه فعالانه‌ای برای دستیابی به راه‌های تجاری بین‌المللی که از ایران و قفقاز می‌گذشتند، آغاز کرد. ارمنیان حتی پیش از تصرف راه ولگا - خزر توسط حکومت روسیه، از این طریق تجارت می‌کردند؛ اما پیروزی ایوان مخوف بر خان‌نشین غازان و هشترخان این پیامد را داشت که سراسر مسیر ولگا به‌دست روسیه افتاد. به این ترتیب بیگلربیگی‌های شماخی و شروان بی‌درنگ سفرایی به مسکو می‌فرستند و درخواست احیای امتیازات تجاری قدیمی بازرگانان ارمنی برای تجارت با حکومت روسیه را مطرح می‌کنند و خواهان آغاز مجدد تجارت با روسیه از طریق هشترخان می‌شوند. ایوان مخوف نیز درخواست آنان را می‌پذیرد. ازآنجاکه تشکیل سلطنت صفویه تقریبا هم‌زمان با رها شدن روسیه از تسلط مغول بود و با توجه به آنکه هر دو دولت دشمنانی داشتند، یعنی روس‌ها هنوز از جانب خوانین تاتار غازان به کلی فارغ‌البال نبودند و حکومت صفویه نیز مدام با دشمن توانایی چون عثمانی مواجه بود، بنابراین شاهان صفوی و روس متوجه اهمیت اتحاد شدند و برای رسیدن به این هدف سفرایی مدام بین دو کشور در رفت‌وآمد بودند.
تجار و دیپلمات‌های ارمنی به‌شدت در تجارت رو به رشد با غرب از طریق مسکو و آرخانگل در روسیه، درگیر بودند. آنها برای بازگشایی مسیر ایران به اروپا از طریق روسیه در اوایل سده شانزدهم هنگامی که عثمانی ایران را در محاصره اقتصادی قرار داده بود، نقش اساسی ایفا کردند. مناسبات تجاری - اقتصادی ارمنیان موقعیت ویژه‌ای در هشترخان داشت، زیرا این شهر نقطه تلاقی راه‌های مبادلات تجاری بین‌المللی شمال و جنوب بود. مسیر تجاری خزر - ولگا اولین بار توسط بازرگانان «کمپانی مسکووی»گشوده شده بود. در بین سال‌های ۱۵۶۰م/ ۹۶۷ ه.ق و ۱۵۸۰ م/ ۹۸۸ ه.ق. شش سفر به ایران به‌وسیله کمپانی روسی-انگلیسی صورت گرفت که به منظور تغییر جهت تجارت ایران از محور شرقی - غربی به محورشمالی- جنوبی بود. این برنامه برای تجار ایرانی که درصدد بودند از سلطه ترکان بر جاده‌های ترانزیتی و صادراتی رهایی یابند، جذابیت‌های ویژه‌ای داشت. شاهان صفوی از ارمنیان برای تحکیم روابط اقتصادی و سیاسی خویش با دولت روسیه بهره می‌بردند. آنها اهمیت نقش اقتصادی ارمنیان را به خوبی دریافته بودند و از ایشان پشتیبانی می‌کردند. ارامنه جلفا بین موقعیت‌های مختلفی همچون فرستادگان درباری، مدیران ضرابخانه، اعتباردهندگان و تاجرانی که همواره در پی سود خویش بودند، در نوسان بودند.
نقش ارامنه در تجارت ایران و روسیه در دوره شاه‌عباس اول (۱۰۳۸-۹۹۶ق/ ۱۶۲۹-۱۵۸۸م)
درحالی‌که تجارت داخلی به‌طور عمده در دست بازرگانان ایرانی و یهودی قرار داشت، تجارت خارجی تقریبا در انحصار ارامنه بود. تخصص بازرگانی و مالی ارمنیان و رابطه‌های اروپاییشان برای مقصود شاه‌عباس ضروری بود. درعین حال شاه‌عباس می‌خواست بازرگانان اروپایی نظر مساعدی نسبت به تجارت در ایران پیدا کنند بنابراین طریقت‌های مختلف کاتولیک را به تاسیس صومعه در ایران تشویق کرد که این سیاست کاملا موفق بود. شاردن نیز در سیاحت‌نامه خود در این باره چنین می‌نویسد: «ارمنیان در نظر شاه‌عباس برای انجام امور بازرگانی رعایای بسیار مناسبی بودند. خواه جهت تجارت با ترکان عثمانی، خواه برای معامله با مسیحیان، چون به مانند ایرانیان در نظر عثمانیان چندان مطرود نبودند، به علاوه با عیسویان هم‌مذهب بودند.»
تاورنیه در سفرنامه خود می‌نویسد: «علت اینکه شاه‌عباس تجار ارمنی را برای تجارت خود انتخاب کرد این بود که گفت: ایرانی‌ها در کار تجارت لیاقت ندارند.... حال آنکه تاجر باید قوی بنیه و بی‌باک باشد.» اما علت اصلی را باید در این دانست که این اقلیت هرگز خطری برای شاه ایجاد نمی‌کرد، علاوه بر آن به علت هم‌کیشی با خارجیان و زبان‌دانی آنها، امکان انجام تجارت بین‌المللی توسط ارامنه بیشتر بود. به‌هرحال ارامنه از فرصت به‌دست آمده نهایت استفاده را کردند. بزرگ‌ترین منبع پول نقد برای خزانه سلطنتی تجارت ابریشم بود و تجارت ابریشم را بازرگانان ارمنی اداره می‌کردند. ارمنیان نه تنها تجارت شاه را اداره می‌کردند بلکه با بازرگانان اروپایی نیز رقابت می‌کردند.
ارسال نظر