تشکیل ناوگان دریایی در خلیج‌فارس

از دیرباز فقدان ناوگان دریایی مهم‌ترین چالش ایران در خلیج‌فارس بود. به‌رغم کوشش‌های نادرشاه در ساخت کشتی، تلاش برای سیادت دریایی همچنان تا عصر ناصرالدین‌شاه ادامه یافت. در این زمان مخالفت انگلیسی‌ها شاه را بر آن داشت تا کشتی‌های مورد نیاز را از آلمان تهیه کند. چنان‌که سابقه آشنایی مرتضی‌قلی‌خان هدایت با کشور مذکور باعث شد تا به همراه برادرش محمدقلی‌خان برای سفارش ساخت کشتی عازم شود. کمی بعد نیز مخبرالدوله برای برقراری روابط سیاسی ماموریت یافت. به رغم ادعای اعتمادالسلطنه که گویا به سبب روابط نامطلوب با خاندان هدایت این سفر را در جبران خسارت ناشی از اقدامات مرتضی‌قلی‌خان می‌داند، کشتی خریداری شده که پرسپولیس نامیده شد، به همراه کشتی کوچک‌تری که شوش نام گرفت در ربیع‌الاول ۱۳۰۲ه.ق/ ژانویه ۱۸۸۵ از بندر برمر راهی خلیج‌فارس شد و مبنایی برای تشکیل نیروی دریایی در عصر قاجار فراهم آورد.

البته هرچند اعتمادالسلطنه هزینه گزاف نگهداری پرسپولیس را عاملی برای به‌کار نگرفتن آن می‌داند، گزارش کرزن از استفاده حاکم بوشهر از این کشتی در مسافربری و برقراری امنیت، پرداخت هزینه‌های نگهداری کشتی و حتی تعمیر آن در یکی از بنادر بمبئی نشان از بی‌پایگی چنین ادعاهایی است. ضمن اینکه خرید این دو کشتی و استفاده از آنها در خلیج‌فارس و کارون (کشتی شوش در مسیر کارون رفت و آمد داشت)، نه‌تنها احساس نیاز در کشتیرانی را تشدید کرد، بلکه منجر به تاسیس وزارت بحری و اعزام عده‌ای به لندن برای کسب علوم مرتبط شد. همچنین در زمان مظفرالدین‌شاه نیز مرتضی‌قلی‌خان برای خرید کشتی جنگی از انگلستان ماموریت یافت که حاصل این سفر خرید ناوی با چند توپ موسوم به کشتی مظفری بود.

منبع: علی‌اکبر تشکری، علی‌اصغر چاهیان، «نگرشی بر نقش صنیع‌الدوله در نوسازی صنایع و استقرار نظام پارلمانی»، جستارهای تاریخی، ۱۳۹۰.