شهر باستانی آنی در ارمنستان

حمام‌های عظیم، کلیساهایی با سبک معماری روم شرقی، کلیسای مریم مقدس از دیگر بخش‌های این مجموعه به‌شمار می‌آمده است. اما آنچه به این مجموعه ارزش و اهمیتی خاص می‌بخشد کتیبه‌های موجود در کلیساها بوده است که مهم‌ترین آنها یکی مربوط به کلیسای بزرگ مجموعه با ساعت آفتابی بوده که در سردر ورودی ابتدای متن آن آمده: «در ایام روحانی عالیقدر سرگیس، کاتولیکوس ارمنستان، در دوران پر افتخار سلطنت گالیک، شاهنشاه ارمنستان و گرجستان، اینجانب کاتامتیره، ملکه ارمنستان و دختر واساک پادشاه سیونی، به درگاه پر رحمت خداوندی پناه آوردم و به فرمان همسرم گاگیک، شاهنشاه، این کلیسای بزرگ را که سنگ بنای آن قبلا توسط سمباط کبیر گذاشته شده بود، ساختم ...»

کتیبه دوم در کلیسای یونانیان قرار داشته که به‌نام نتردام دولاشاپل ساخته شده و ابتدای کتیبه چنین است: «از لطف و عنایت خداوند، در آن زمان که شهر ما آنی زیر فرمان سردار بزرگ و امیر الامرازکریا شاهنشاهی بود، اینجانب تیگران پسر سولم، از سمباطوران، از خاندان هوسنت، برای درازای عمر اعضای خانواده‌ام و پسر زکریا، در جایی پر ازصخره و خارستان، این صومعه، سورب گریگور را ساختم...» سپس لیستی از وقفیات کلیسا شامل املاک و مستغلات و ده‌ها آسیاب و تاکستان‌هایی که از طرف تیگران به صومعه اهدا شده ارائه می‌کند.

کلیساهای دیگری نیز، چون سورب اراخیال، مریم مقدس، سورب قرکیچ که بیرون آن متوازی الاضلاع بوده ولی داخل آن به شکل صلیبی بود مورد بازدید قرارگرفته است. کتیبه سوم نیز در این کلیسا جلب توجه کرده است با آغاز این متن: «و در ایام سلطنت سمباط؛ پسر شاهنشاه؛ به سال ۴۸۰ ارمنی، اینجانب مرزبان آپلخریب، پسر شهریارگریگور؛ نوه آپو ناه و برادروهرام و واساک، با مشقات زیاد و هزینه کلان، این کلیسای سورب فرکیچ را در شهر مطرانی آنی بنا نمودم....» و سپس آماری از وقفیات خود به کلیسا شرح می‌دهد. تعداد زیادی از کلیساها، برج‌ و باروها و حصارها و قلعه‌ها در شهر نیز باعث تعجب بیننده شده است.

منبع: فاطمه میراحمدیان، «سیمای باستانی قفقاز در سفرنامه‌های خارجی عهد ناصری»، تاریخ روایی، ۱۳۹۶.