طرح‌های ملکم‌خان برای راه‌ها
قانون پنجاه و چهار که او به پیوست رساله «کتابچه غیبی یا دفتر تنظیمات» نوشت به ضرورت و فوریت تاسیس راه‌ها اشاره داشت. او در رساله «اصول و ترقی» تاکید می‌کرد که اولیای دولت ایران باید بدگمانی به کمپانی‌های خارجی را کنار بگذارند و جمیع کارها و بناهای عمومی و از جمله ساخت راه‌آهن را به آنها واگذار کنند. ملکم در آن مقطع از ضرورت و فوریت جلب و جذب سرمایه‌های خارجی به تاکید و اصرار سخن می‌گفت و در انعقاد قرارداد معروف رویترز نیز نقش مهم و بسیار موثری داشت و بنا به پاره‌ای از روایات و شواهد و قراین مبالغی به‌عنوان دلالی از رویتر و نمایندگان او نیز گرفته بود. به همین سبب پاره‌ای از منابع و پژوهشگران در او به چشم یک شیاد و شارلاتان پول‌پرست نگریسته‌اند که حاضر بوده است در راه کسب منافع شخصی از مصالح و منافع دولت و میهن خویش درگذرد. پاره‌ای نیز او را مبلغ و مروج اصلی اندیشه واگذاری امتیازات در عصری می‌دانند که به عصر بی‌خبری یا عصر امتیازات معروف شده است.
اما باید گفت که او بعدها از واگذاری بی‌رویه امتیازات و اخذ قرضه از بیگانگان انتقاد می‌کرد. در همان رساله ملکم نوشت: «به جهت ساختن راه‌آهن از شوشتر تا تهران اگر دولت علاوه بر هر نوع امتیاز ده کرور هم پول نقد بدهد، باز کرورها منفعت دولت خواهد بود.» و در فهرست خلاصه‌ای که از احکام قطعی ناشی از اصول کتابچه «اصول ترقی» آورده است، این حکم را نیز گنجاند که «باید راه‌آهن ساخت.» در جایی از رساله «اصول و ترقی» درباره اهمیت و ضرورت ساخت راه می‌نویسد: «دول فرنگستان آنچه پول و قدرت و اعتبار و کفایت دارند، همه را صرف ساختن راه می‌کنند زیرا که هیچ راهی نیست که منافع آن بالمآل صد مقابل زیادتر از مخارج ساختن آن نباشد... بدون راه نعمات طبیعت همه بی‌فایده است. بدون راه زراعت مفلوک، بدون راه معادن معدوم، بدون راه جنگل‌ها ضایع، بدون راه تجارت فانی، بدون راه خلق یک ملک همه گدا و زندگی همه سخت‌ترین‌بار ذلت است.... اگر در ایران راه می‌داشتیم، فقط گمرک پنبه ما از کل مالیات امروز ایران بیشتر می‌شد. نمی‌توان به‌حساب آورد که در همین سی‌سال گذشته ایران به واسطه نداشتن راه چه ضررهایی جسیم متحمل بوده و از چه دریای منافع خود را محروم ساخته است. اگر اولیای دول آسیا معنای این مساله راه را به قدر اطفال مدارس فرنگستان شکافته و فهمیده بودند، حالا صد بار راه‌های آسیا ساخته شده بود.»
ارسال نظر