راه‌آهن در ایران دوره قاجار

ظاهرا نخستین‌بار در سال ۱۲۶۶ق/  ۱۸۵۰م همزمان با صدارت امیرکبیر، استفن سن مهندس انگلیسی طرحی برای اتصال اروپا به هندوستان به وسیله راه‌آهن ارائه کرد. در طرح او راه‌آهن از وین آغاز می‌شد و به بغداد و خلیج‌فارس و سپس از راه مناطق جنوبی ایران (خوزستان، فارس، کرمان و بلوچستان) به سند می‌پیوست. این طرح مورد توجه دولتمردان انگلیسی قرار گرفت و به دستور لرد پالمرستون مقرر شد که سفارت‌ انگلیس در استانبول و تهران آن را بررسی کنند. کلنل شیل وزیر مختار وقت انگلیس در تهران در گزارشی که برای وزارت امور خارجه انگلیس تهیه کرد به مخالفت با آن پرداخت و آن را از نظر سیاسی و نظامی تهدیدی برای موقعیت و منافع انگلیس در منطقه و هندوستان دانست. از نظر شیل عقب‌ماندگی و ویرانی مشرق زمین، زمینه‌ساز چیرگی انگلیس بر این منطقه از جهان بوده است و خواهد بود و از آنجا که احداث راه‌آهن باعث رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران خواهد شد، نتیجه‌ای جز تزلزل موقعیت انگلیس نخواهد داشت. شیل در گزارش خود به خطر بهره‌گیری روسیه تزاری از خط آهن ایران برای تهدید هندوستان نیز اشاره می‌کند. به هر حال طرح استفن سن برای اتصال اروپا به هندوستان از طریق ایران پیش نرفت و به جایی نرسید. در دهه‌های بعد نیز رقابت روس و انگلیس و بیم و هراس آنها از یکدیگر عامل بسیار مهمی در تعویق احداث راه‌آهن در ایران بود.

منبع: دکتر داریوش رحمانیان، «مساله راه‌آهن در ایران عصر قاجار»، پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، ۱۳۹۱