چشمانداز صنعت متانول ایران بررسی شد؛ فرصت‌‌های داخلی زیر سایه تحریم‌های خارجی
پیشران ارزآوری در نوسانات
در عین حال، نوسانات قیمت جهانی و تحولات سیاسی-اقتصادی، از جمله تهدید تحریم ثانویه جدید آمریکا چالش‌‌های جدیدی برای این صنعت به وجود آورده‌‌اند. تحریم‌ها که به گفته احمد مهدوی‌ابهری، فعال صنعت پتروشیمی ایران، تاثیر قابل توجهی بر فرآیند تولید و صادرات محصولات پتروشیمی ایران نخواهند داشت، زیرا این صنعت در دل تحریم‌ها رشد کرده و عملا فشار مضاعفی به آن نمی‌توان وارد کرد.
متانول نزدیک به ۴۰ درصد از سبد محصولات پایه پتروشیمی ایران را به خود اختصاص می‌دهد. به عبارت دیگر، یک‌‌چهارم تولیدات کل پتروشیمی عمدتا متانول است که این نسبت در بازار جهانی تنها حدود ۱۶ درصد است. بر اساس اطلاعات مندرج در گزارش دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس ظرفیت اسمی ایران برای تولید متانول در سال ۱۴۰۲ حدود ۱۵.۷ میلیون تن در سال بوده است، که در همان سال، حدود ۱۰.۲ میلیون تن متانول در ایران تولید شد که حدود ۷۰۰ هزارتن آن در داخل مصرف و بیش از ۹۳ درصد متانول تولیدی صادر شده است. همچنین با بهرهبرداری از طرح‌های در حال اجرا، انتظار می‌‌رود ظرفیت تولید این محصول به حدود ۳۶ میلیون تن در سال ۱۴۱۲ افزایش یابد.
در گذشته، حاشیه سود ناخالص شرکت‌های متانولی ایران بسیار بالاتر از متوسط صنعتی بود؛ اما در دو سال اخیر سودآوری این شرکت‌ها به‌شدت کاهش یافته است. به عنوان نمونه، بررسی صورت‌‌های مالی شرکت‌های بورسی فعال در حوزه متانول نشان می‌دهد که در دوره ۱۲ ماهه منتهی به پایان آذر ۱۴۰۳، حاشیه سود ناخالص صنعت شیمیایی به کمتر از ۲۲ درصد رسیده است؛ سطحی که پایین‌‌ترین میزان از سال ۱۳۹۰ تاکنون به شمار می‌‌رود. این در حالی است که در دوره ۱۲ ماهه منتهی به بهار ۱۴۰۰، میانگین حاشیه سود ناخالص صنعت شیمیایی در بورس به حدود ۵۲ درصد رسیده بود. عوامل اصلی این کاهش، افت قیمت جهانی متانول و افزایش هزینه خوراک گاز واحدهای تولیدی است.
در سال ۱۴۰۰ بیش از ۲۳ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی شامل ۹ میلیارد مترمکعب خوراک (مستقیما به عنوان ماده اولیه در فرآیندهای شیمیایی مورد استفاده قرار می‌گیرد) و ۱۴ میلیارد مترمکعب سوخت در صنعت پتروشیمی مصرف شده است. از کل عملکرد خوراک مصرفی ۶۹ درصد معادل ۶.۲ میلیارد مترمکعب و از کل عملکرد سوخت مصرفی ۱۱ درصد معادل ۱.۶ میلیارد مترمکعب در صنعت متانول مصرف شده است. با وجود این، متانول همچنان موتور اصلی ارزآوری پتروشیمی ایران است؛ حجم صادرات متانول کشور در سال‌های اخیر به چند میلیون تن در سال رسیده و بیش از ۹۰ درصد آن به هند و چین می‌‌رسد. به‌‌خاطر نقش کلیدی در صادرات و درآمدزایی، افزایش تولید متانول جزو اولویت‌های دولت قرار دارد.
مزیت‌‌های اقتصادی ایران
مزیت اصلی ایران در تولید متانول، دسترسی به خوراک گاز طبیعی ارزان و فراوان بوده است. کشور با داشتن ذخایر غنی گازی (به‌‌ویژه میدان گازی پارس جنوبی) در دنیا یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان متانول به شمار می‌‌آید. استفاده از گاز طبیعی به عنوان خوراک نسبت به زغال‌‌سنگ (همچون چین) یا ناپروژن و متانول تولیدی با خوراک دریافتی کشورهای دیگر، هزینه تولید را پایین نگه داشته است. به‌طور مثال در گزارش‌های داخلی اشاره شده که تولید یک تن متانول (با مصرف حدود ۸۵۰ متر مکعب گاز) هزینه‌‌ای در حدود ۴۳۷ دلار دارد. این هزینه کم فرصت رقابتی برای عرضه متانول ایران در بازارهای جهانی (به‌‌ویژه آسیایی) فراهم آورده است. با این همه، سیاست‌های اخیر قیمت‌‌گذاری گاز خوراک پتروشیمی (متصل کردن نرخ داخلی به قیمت‌‌های بین‌المللی، مخصوصا هاب‌‌های اروپایی) مزیت نسبی ایران را کاهش داده است؛ به‌طوری که قیمت گاز خوراک پتروشیمی‌‌های ایران در سطح بالاتری نسبت به اغلب رقبا قرار گرفته و هزینه تمام‌‌شده تولید متانول را افزایش داده است. در نتیجه، اگرچه امکان صادرات گسترده وجود دارد، حاشیه سود شرکت‌های متانولی به سختی با قیمت‌‌های جهانی منطبق است و حساس به تغییرات نرخ خوراک هستند.
بر اساس آمار جهانی، در سال ۲۰۲۲ حجم تجارت جهانی متانول به حدود ۳۳ میلیون تن رسید. منطقه خاورمیانه، به‌‌دلیل ظرفیت بالای تولید و نبود زنجیره‌های پایین‌‌دستی گسترده برای مصرف متانول، با صادرات 14.3 میلیون تن، به بزرگ‌ترین صادرکننده این محصول در جهان تبدیل شده است. صادرات متانول ایران نیز در سال‌های اخیر روندی صعودی داشته؛ به‌طوری که در بازه زمانی ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۲، به‌طور میانگین سالانه 6.2 میلیون تن متانول به ارزش متوسط 1.5 میلیارد دلار از کشور صادر شده است. در همین سال (۲۰۲۲)، ۲۳ مجتمع پتروشیمی در کشورهای ایران، عربستان سعودی، قطر، عمان و بحرین با مجموع ظرفیت اسمی ۲۵ میلیون تن در حال فعالیت بوده‌‌اند که در مجموع 17.5 میلیون تن متانول با نرخ بهرهبرداری متوسط ۷۰ درصد تولید کردند. از این مقدار، حدود 14.3 میلیون تن، معادل ۸۲ درصد تولید منطقه، به خارج از خاورمیانه به‌‌ویژه چین صادر شده است. ایران در میان کشورهای منطقه، بیشترین سهم از صادرات متانول را به خود اختصاص داده است.
در حال حاضر، 11واحد تولید متانول در ایران فعال هستند که مجموع ظرفیت اسمی آنها در سال ۱۴۰۲ حدود 15.7 میلیون تن برآورد شده است. این واحدها در سال گذشته با نرخ بهرهبرداری متوسط ۶۴ درصد، حدود 10.2 میلیون تن متانول تولید کردهاند. بر اساس برنامه شرکت ملی صنایع پتروشیمی، با بهرهبرداری از ۹ طرح جدید تولید متانول و پروژه‌های تبدیل گاز به اتیلن و پروپیلن (GTPO)، ظرفیت تولید متانول کشور تا سال ۱۴۰۷ به 29.9 میلیون تن خواهد رسید و با اضافه شدن پنج طرح دیگر، این رقم تا سال ۱۴۱۲ به 36 میلیون تن افزایش خواهد یافت. همچنین حدود ۹۱ درصد از متانول کشور در استان بوشهر تولید میشود؛ به‌طوری که ۶۳ درصد در منطقه عسلویه، ۱۵ درصد در بندر دیر (متانول کاوه) و ۴ درصد در جزیره خارک (پتروشیمی خارک) تولید میشود. نزدیکی این مناطق به میدان گازی پارس جنوبی، مهم‌ترین عامل تمرکز تولید در این استان به شمار می‌‌رود.
تهدیدهای ناشی از تحریم‌های ثانویه
درمجموع اما نکته قابل توجه این است که صنعت پتروشیمی ایران از جمله متانول در شرایط تحریمی رشد کرده است. چنان که گزارش شده، دولت آمریکا اعلام کرده است که خریداران نفت و پتروشیمی ایرانی ممکن است مشمول تحریم شوند. عملی شدن این تهدید، با وجود اینکه مستقیما صنعت متانول ایران را هدف نگرفته است، اما به‌طور بالقوه می‌تواند صادرات متانول را مختل کند. طرح‌های جدید صنعت پتروشیمی بر مصرف داخلی متانول تمرکز کردهاند.
برای مثال، شرکت‌های پتروشیمی ایرانی اخیرا قرارداد ساخت نخستین واحد تبدیل متانول به الفین (MTO) در ایران را منعقد کردهاند، تا بخشی از تولید متانول در زنجیره ارزش داخل کشور به محصولات باارزش‌‌تر منتقل شود. همچنین برنامه‌‌ریزی شده است که با اجرای طرح‌های MTO/MTP و تولید اسید استیک، نیاز بازارهای داخلی از متانول تامین شود. از منظر دیگر، تقویت مصرف داخلی (استفاده به عنوان سوخت یا خوراک صنایع پایین‌‌دست) می‌تواند فشار ناشی از محدودیت صادرات را کاهش دهد. در مجموع آینده صادرات متانول ایران در گرو کشمکش‌‌های سیاسی و راهبردهای تجاری آمریکا و چین است.
چین با سهم ۳۱ درصدی از واردات جهانی متانول، بزرگ‌ترین مصرفکننده این محصول است و برای ایران یک بازار استراتژیک محسوب میشود. در سال ۱۴۰۲، حدود ۸۲ درصد از صادرات متانول ایران به چین اختصاص داشت و بر اساس داده‌های کپلر، در سال ۲۰۲۴ نزدیک به ۴۰ درصد از واردات متانول چین (معادل 5.2 میلیون تن) از ایران تامین شده است. این وابستگی متقابل به‌‌ویژه در تامین خوراک واحدهای MTO چین مشهود است، به‌طوری که اختلال در صادرات متانول ایران می‌تواند چالش‌‌های کوتاه‌‌مدتی برای صنعت پتروشیمی چین ایجاد کند.
با این حال، چین در بلندمدت می‌تواند با توسعه تولید داخلی (از طریق زغال‌‌سنگ) یا افزایش واردات از رقبایی مانند عمان، قطر و ترینیداد، وابستگی خود را به متانول ایرانی کاهش دهد. از سوی دیگر، تهدیدهای تحریمی اخیر آمریکا علیه خریداران نفت و پتروشیمی ایران، ریسک صادرات متانول به چین را افزایش داده است. در صورت تشدید تحریم‌ها، چین ممکن است به تامین‌‌کنندگان جایگزین روی آورد، هرچند که این گزینه‌ها با چالش‌‌هایی مانند هزینه‌های بالاتر حمل‌‌ونقل و محدودیت ظرفیت تولید همراه است. با این حال تحلیلگران معتقدند بدون متانول ایرانی، واحدهای ساحلی MTO چین برای تامین نیاز خود در کوتاه‌‌مدت با بحران مواجه خواهند بود.
وضعیت فعلی بازار جهانی متانول
بازار جهانی متانول در سال‌های اخیر دستخوش نوساناتی بوده است. تقاضای جهانی تا سال ۲۰۲۲ به دلیل تنگناهای ناشی از کرونا، جنگ اوکراین و رکود اقتصادی افت معناداری را تجربه کرده است، اما از ۲۰۲۴ به بعد با رشد حدود ۲تا۳ درصدی سالانه تا حدودی این کاهش جبران شده است. چین به عنوان بزرگ‌ترین مصرفکننده بازار متانول در کنار بازارهایی چون هند، اروپا و آمریکای شمالی سهم مهمی در مصرف دارند. به علاوه، کاربردهای جدید (کربن‌‌زدایی از سوخت‌‌ها) تقاضا را افزایش داده است.
در مقابل، ظرفیت تولیدی جدید زیادی در راه است؛ افزایشی که عمدتا در آمریکا (به دلیل گاز شیل)، آسیا (چین، هندوستان) و خاورمیانه (قطر، عمان) صورت گرفته است. این امر می‌تواند تا چند سال آینده عرضه را از تقاضا جلو بیندازد و نرخ عملیاتی واحدها را اندکی کاهش دهد. قیمت‌‌های جهانی متانول از حدود ۴۰۰ دلار در هر تن (اوج سال ۲۰۲۱) به محدوده ۲۸۰ تا۳۰۰ دلار در سال ۲۰۲۳ کاهش یافته است؛ اما در سال ۲۰۲۵ بهبود نسبی قیمت پیش‌‌بینی شده است (قیمت قراردادی متانول در آسیا حوالی ۳۹۰ دلار و در چین حدود ۳۵۰ دلار برای ماه مه ۲۰۲۵ اعلام شده است). در این بازار پرتلاطم، ایران با ظرفیت تولید بیش از 10 میلیون تن در جایگاه مهمی قرار دارد. از این رو تحولات تولید و صادرات ایران می‌تواند تاثیر قابل‌‌توجهی بر تعادل عرضه و تقاضا داشته باشد. چشمانداز صنعت متانول ایران ترکیبی از فرصت‌‌های داخلی و تهدیدهای بین‌المللی است. تحقق این جهش تولید جز با تامین مطمئن خوراک گاز ممکن نیست؛ با توجه به افزایش مصرف خانگی و نیروگاهی گاز در فصول سرد، لازم است ذخایر گاز و خطوط لوله تغذیه همواره در اولویت تامین متانول‌سازها باشد.
در عرصه مصرف داخلی، تاکنون پروژه‌های متعدد MTO/MTP و اسیداستیک تعریف شده تا برخی از حجم مازاد متانول در داخل کشور به مصرف برسد. با گسترش این زنجیره‌های پایین‌‌دستی، علاوه بر ایجاد ارزش افزوده، بخشی از نیاز داخلی صنایع مصرفکننده متانول نیز پوشش داده خواهد شد. در مقابل، تهدیدات ژئوپلیتیک همچنان پابرجاست، تشدید تحریم‌ها یا جنگ در منطقه می‌تواند دسترسی به بازارهای صادراتی و منابع مالی را محدود کند. رقابت سنگین جهانی نیز تاثیرگذار است؛ در حالی که ایران سال‌ها از مزیت گاز ارزان بهره برده، رقبایی مانند روسیه، قطر و مالزی به سرعت در حال افزایش ظرفیت خود هستند. در سال‌های پیش‌‌رو، انعطاف‌‌پذیری سیاستگذاری ارزی و قیمت خوراک، امکان تنوع‌‌بخشی به بازارها (مثلا جنوب شرقی آسیا، آفریقا یا اروپا در صورت رفع تحریم) و سرمایه‌‌گذاری در فناوری‌‌های نوین پایین‌‌دستی، کلید حفظ مزیت و تداوم سودآوری این صنعت خواهد بود.
نتیجه‌‌گیری
صنعت متانول ایران با مزیت‌‌هایی مانند گاز ارزان، ظرفیت تولید بالا و نزدیکی به بازارهای مصرفی مانند چین، به یکی از بخش‌های سودآور پتروشیمی تبدیل شده است. اما تحریم‌ها، نوسانات قیمت جهانی و عدم توسعه زنجیره ارزش، چالش‌‌های اصلی این صنعت هستند. بازار جهانی متانول تحت تاثیر عرضه و تقاضا است و پیش‌‌بینی میشود تقاضا تا سال ۲۰۳۰ به ۱۱۰ میلیون تن برسد. مصرف متانول در سوخت‌‌های پاک و صنایع شیمیایی روندی صعودی دارد. در ایران، بیش از ۹۳ درصد متانول تولیدی صادر میشود، اما وابستگی به بازار چین و عدم توسعه صنایع پایین‌‌دستی، ریسک‌‌های ژئوپلیتیکی را افزایش داده است. برنامه‌هایی برای تبدیل متانول به الفین (MTO) در دست اجراست، اما موفقیت آن نیازمند سرمایه‌‌گذاری، اصلاح قیمت‌‌گذاری گاز و توسعه بازارهای جدید است. در صورت اجرای این سیاست‌ها، صنعت متانول می‌تواند ارزش افزوده بیشتری ایجاد و جایگاه خود را در اقتصاد پتروشیمی تقویت کند.
