زخم تغییرات اقلیمی بر پیکره اصفهان
معماران اصفهانی در پی تغییر گفتمان برابر چالش‌های آبوخاک
مقاومت در برابر تغییرات اقلیمی
تغییرات اقلیمی از آن چالش‌هایی است که معماری و شهرسازی عصر جدید را به‌طور عمیقی، تحت‌الشعاع خود قرار داده است.
و پیرو این جریان، پدیده‌ای تحت عنوان، معماری اقلیمی به معنای طراحی ساختمان‌ها بر اساس ویژگی‌های محیطی مانند دما، رطوبت، باد و نور خورشید شکل‌گرفته است. یک نوع معماری که ماحصلش، کاهش مصرف انرژی، افزایش دوام سازه‌ها، بهبود کیفیت زندگی، پاسخگویی به بحران‌های زیست‌محیطی با توجه به تغییرات شدید آب و هوایی و ایجاد سازه‌هایی است که بتوانند در برابر این تغییرات مقاوم باشند.
در این حال با توجه به این تغییرات که به‌طور عمده در کشور ایران هم رخ‌داده است سؤال آن‌که با تغییر اقلیمی صورت گرفته که شاید امکان برگشت نداشته باشد آیا مهندسان و معماران ما برنامه‌ای را در نظر گرفته‌اند؟ و آیا با رنسانس فنّاوری که در همین چند سال اتفاق افتاده و سرعت آن واقعاً سرعت زیادی است ما تغییر جهت داده‌ایم یا همان کار سنتی در حال انجام است؟
در این حال مسئله دیگر، مرتبط با آثار و بناهایی است که معماری آن‌ها متعلق به گذشته اما تغییرات اقلیمی موجب آسیب‌هایی به این بناها شده است به‌ویژه مناطقی که از این آثار و ابنیه ارزشمند و تاریخی، فراوان دارد.
قابل‌ذکر است شکل‌گیری و ساخت بناهای تاریخی شهر اصفهان بر اساس حضور آب‌های تحت‌الارضی بوده که در آن زمان تصور می‌شد این آب‌ها دایمی و برای همیشه در اصفهان خواهد بود.
حال‌آنکه سال‌هاست این آب‌ها حذف و بناها در معرض فرونشست قرارگرفته‌اند و اکنون پرسش آن است باوجوداین تغییر اقلیمی دست‌ساز بشری، تکلیف این آثار و ابنیه چه می‌شود؟
معماری اصفهان در معرض تهدید
اصفهان از مناطقی است که در چند سال اخیر با شدت بالایی تحت تأثیر تغییرات اقلیمی، بخش قابل‌توجهی از معماری آن مورد تهدید قرارگرفته است. البته یک تغییر اقلیمی مانند توقف جریان آب زاینده‌رود که بیش از هرچه دخالت انسان در آن نقش داشته است.
عدم جریان رودخانه‌ای که بیشتر از یک دهه اصفهان را با خشک‌سالی و کم‌آبی روبرو کرده است و نه‌تنها پل‌های تاریخی این دیار را در معرض خطر قرار داده است، بلکه کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی و افزایش سطح تبخیر از جداره‌های بناها را به دنبال داشته و سایر آثار را نیز در درازمدت با مشکل روبه‌رو خواهد کرد.
واضح آن‌که با زنده نبودن رودخانه زاینده‌رود، آب‌های تحت‌الارضی شهر اصفهان به کمترین مقدار خود رسیده و موجب مسئله فرونشست و خطرات جدی برای بناهای تاریخی شهر شده است.
به گفته دزفولی ریاست کمسیون کشاورزی اتاق بازرگانی تغییرات جغرافیای مرزی اصفهان در دهه ۶۰ و تغییرات حوزه‌ای در زمان دولت‌های مختلف که مرتب هم‌تغییر می‌کند و آخرین آن پروژه انتقال آب بن بروجن بوده است از آسیب‌های اصلی بر پیکره اصفهان شناخته می‌شود.
وی بیان می‌کند: بر اساس پژوهش‌های انجام‌شده ۳ عامل اصلی بارگذاری‌های بیش‌ازحد وزارت نیرو در حوضه زاینده‌رود، عدم بازچرخانی آب زاینده‌رود و اجازه برداشت اضافه، این چالش را به وجود آورده است؛ بنابراین می‌بایست دیالوگ نگاه سیاسی و امنیتی به حقوقی و فنی تغییر پیدا کند تا شاید بتوان مشکلات را حل کرد.
درخواست این مسوول از دولت، تغییر شعار تأمین آب به شعار احیای زاینده‌رود است. هرچند که نشان می‌دهد دولت به‌تنهایی قادر نخواهد بود مشکلات رو حل نماید و نیاز به مشارکت مردمی دارد و با کمک نخبگان، بخش خصوصی و تمامی فعالان حوضه آب اتفاق خوبی شکل خواهد گرفت.
احتیاط در ساخت‌وساز مناطق فرونشستی
اشاره شد که فرونشست مشکل بزرگ استانی است که در معرض بی‌آبی و درنتیجه تغییر اقلیمی قرارگرفته است.
در نقشه فرونشست جهان که بیشترین آن شامل خاورمیانه است بخش عمده ایران در بخش فرونشست قرارگرفته به‌طوری‌که سازمان زمین‌شناسی از سال ۲۰۱۴ تا سال ۲۰۲۰ متوسط فرونشست در مناطق مشخص‌شده را سالانه بیش از ۵ سانتیمتر و در طول ۶ سال ۳۰ سانتیمتر، عنوان می‌کند.
اما در اصفهان که بالغ‌بر ۹۰ درصد مساحت آن تحت تأثیر خشک‌سالی و کم‌آبی قرار دارد باوجود بارگذاری بیش‌ازحد ظرفیت بر روی رودخانه زاینده‌رود و انتقال آب این رودخانه و رودخانه‌های دیگر استان از سرشاخه‌ها به حوضه‌های دیگر، به‌عنوان یکی از پر ریسک‌ترین شهرهای کشور با دربرگیری مساحت عمده‌ای، بیشترین فرونشست با ۱۵ سانتیمتر در سال را به خود تخصیص داده است. بررسی‌ها نشان از آن دارد نزدیک به ۳۸۵ مرکز آموزشی شامل مدارس، دانشگاه و مؤسسات آموزشی به‌علاوه ۲۸۰ مسجد، بعضاً با قدمت تاریخی در پهنه‌ی فرونشست قرارداد.
یک معضل بسیار جدی به‌طوری‌که گفته می‌شود اصفهان تنها شهری است که فرونشست زمین به داخل منطقه مسکونی آن نفوذ کرده است و بیشتر از ۲ میلیون نفر از ساکنان این شهر را مورد خطر قرار داده است و هشدار می‌دهد ساخت‌وساز در این مناطق، باید بااحتیاط باشد.
بهرام نادی عضو کارگروه فرونشست اتاق بازرگانی اصفهان بیان می‌کند: استان گلستان، آمل و بابل، خراسان، تهران، کرج، همدان، ورامین، هرمزگان و خوزستان و اصفهان در نقشه فرونشست قرارگرفته‌اند.
وی تصریح می‌کند: توجه به این شهرهای درگیر، گویای آن است که موضوع آب تک‌بعدی نیست چندبعدی و بسیار پیچیده است و نشان می‌دهد زمانی که توسعه ایجاد می‌کنیم باید نگاه همه‌جانبه داشته باشیم. ما نمی‌توانیم کشاورزی غیراقتصادی داشته باشیم و آسیبی بزنیم که برگشت‌پذیر نیست.
این مسوول می‌افزاید: در اصفهان علاوه بر فرونشست در رابطه با حجم آب مصرف‌شده و باقی‌مانده نیز مطالعاتی انجام‌شده است تا مشخص شود وضعیت ما برای توسعه در چه شرایطی است.
فقط چیزی که قابل‌ذکر است ما هیچ چاره‌ای جز امیدواری نداریم چون زمان ناامیدی نیست و باهمت هم به‌صورت چندجانبه مشکلات رو شناسایی و برای آن راه‌حل پیدا کنیم.
وی تأکید می‌کند: عدد آماری فرونشست شایسته اصفهان نیست و مفهوم آن این است که ما مدیریت بر منابع آب را درست انجام ندادیم و نا ترازی در آب‌وهوا و انرژی هم داریم.
نادی توضیح می‌دهد: در سال ۱۳۴۷ قانون ملی شدن آب تنظیم شد که بر اساس آن اگر چاهی به‌صورت غیرقانونی احداث شد می‌بایست مسدود گردد بدون اینکه جریمه‌ای پرداخت شود. ولی در سال ۱۳۶۱ که زمان افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی است در مجلس قانون توزیع عادلانه آب گذاشته می‌شود و ۱۵۰ هزار حلقه چاه بعدازاین قانون مجاز می‌شود؛ یعنی از ۲۵۰ هزار حلقه چاه موجود یک‌شبه ۱۵۰ هزار حلقه آن قانونی و مجاز می‌شوند و حاصل آن افت شدید آب‌های زیرزمینی است که اکنون ۱۴۶ میلیارد مترمکعب ناترازی آب کشور است که مدیریت نادرست و قوانین اشتباه باعث آن بوده است.
وی می‌گوید: از طرفی هم آمار اعلام‌شده وزارت نیرو نشان می‌دهد در اصفهان بخش کشاورزی ۲۲۹۹ میلیون مترمکعب از آب‌های زیرزمینی استفاده می‌کند و کل آب مصرفی ۲۵۴۶ میلیون مترمکعب در حوزه آب ریز زاینده‌رود است حالا می‌خواهیم با زحمت با لوله‌کشی و صرف هزینه دلاری به اصفهان آب برسانیم که طبق آمار اعلامی با انتقال ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب که در فاز اول ۸۰ میلیون مترمکعب است.
با این اوصاف چه انتظاری است که فرونشست متوقف شود.
این مسوول بیان می‌کند: این نکته نیز شایان‌ذکر است که انتقال آب وابسته به انرژی هم است که در آن‌هم نا ترازی وجود دارد و اگر نگاه جامع داشته باشیم باید سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی انجام دهیم تا قدرت اقتصادی کشاورز به‌گونه‌ای بالا رود که روال قدیم رو انجام ندهد چون قطعا با آبی هر مترمکعب دلار، صرفه نخواهد داشت و این انتقال با توجه به آمارهای مصرف و ذخیره نشان می‌دهد اگر حکمرانی و فرهنگ مصرف آب تغییر نکند، مشکلی حل نخواهد شد چه که اضافه شدن آب، بدون تغییر نگرش، بر حجم چالش‌ها خواهد افزود.
اصفهان نابود نخواهد شد
اصفهان ازلحاظ زمان و مکان، بی‌نظیر و غیرقابل تکرار و انکار است، محور فرهنگی و تاریخی اصفهان که از شمال تا جنوب آن را ترسیم کرده، از شرق به غرب زاینده‌رود، پل‌های تاریخی و حوزه‌ای تمدنی از زمان ساسانیان تا امروز استمرار داشته، حرفی برای گفتن دارد. ولی آنچه با آن مواجهیم بسیار تلخ است، زاینده‌رود خشک، فرونشست پیش رو و آلاینده‌ها، همراهِ بیشتر روزهای سال است، ترافیک همه‌جا را در برگرفته، سبک و شاخص‌های مهاجرت مطلوب نیست ولی درعین‌حال شهروندان و مسوولان آن‌که از دل همین مردم هستند حس تعلق عمیقی به آن دارند.
به گفته آتوسا افغان رییس انجمن صنفی معماران استان، اصفهان عزیز و شهری که از دل تاریخ برآمده است و از دوران ساسانی تاکنون حیات داشته و شهری که پذیرای اقوام و ادیان مختلف بوده است، فرهنگ خاص و منحصربه‌فرد آن به مثال گوهری است که وظیفه ما مراقبت و نگهداری از آن است.
آنچه مهم است و همه می‌دانیم و احساس می‌کنیم که حال اصفهان خوب نیست و باید بتوانیم حال اصفهان را خوب و زاینده‌رود جاری و شهر سبز خودمان را برگردانیم.
این کارشناس از همه مدیران شهری و کشوری درخواست می‌کند اصفهان را به جایگاه قبلی خود برگردانند.
چه‌بسا جمعیت جوان در این شهر نیاز به جایگاه دارند و باید برای آن‌ها در شهر خاطره سازی کنیم تا متعلق به شهر باشند و شهر خود را رها نکند و با بهانه‌های مختلف فضاهای شهری رو از مردم و جوانان دریغ نکنیم.
افغان در پایان تأکید می‌کند: زاینده‌رود رگ حیاط این شهر است کانال آب کشاورزی نیست. پس بیاید هر آنچه می‌توانیم را انجام دهیم و به دست آیندگان بسپاریم. اصفهان نابود نخواهد شد و خواهد ماند ولی کاری کنیم که بگویند مردمانی در قرن ۱۵ هجری شمسی برای آبادانی اصفهان کوشیدند.
