به‌هرحال هرچند به نظر روند مرگ توافق هسته‌ای برگشت‌ناپذیر است، شانس‌هایی برای تهران وجود دارد. تهران حساب زیادی روی اروپا باز کرده است که همچنان درخصوص نحوه پاسخ به خروج ترامپ از توافق هسته‌ای با این کشور اختلاف‌نظر دارد. اما تعداد اندکی از مقامات تصمیم‌گیرنده در ایران نسبت به اینکه اروپا در مقابل تصمیم ترامپ ایستادگی کرده و در این مورد با واشنگتن برخورد جدی کند، خوش‌بین هستند. درواقع این نگرانی وجود دارد که به‌رغم مواضع اعلامی اروپا درخصوص خروج آمریکا از برجام، درنهایت اروپایی‌ها به همراهی با ترامپ اقدام کنند. درعین‌حال نخست‌وزیر اسرائیل بنیامین نتانیاهو و ولیعهد عربستان محمد بن سلمان لابی شدیدی را با کشورهای غربی برای فشار بر ایران درخصوص  آن‌چه «اقدامات هژمونیک این کشور در منطقه» عنوان می‌شود، آغاز کرده‌اند.

گزینه‌های ایران

درنتیجه این بی‌ثباتی رو به افزایش در آینده برجام، اشتیاق اروپا برای سرمایه‌گذاری در ایران خاموش شده است و اکنون ایران در مورد وفای به عهد شرکت فرانسوی توتال در مورد قرارداد چند میلیارد دلاری نفتی با ایران دچار شک و تردید است. درواقع به‌احتمال‌زیاد بعد از خروج آمریکا از برجام و تهدید به تحریم شرکت‌هایی که با ایران وارد مراودات تجاری شوند، توتال از سرمایه‌گذاری در ایران منصرف خواهد شد. با این‌حال اواخر ماه جاری امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه قرار است دیداری با دونالد ترامپ داشته باشد تا وی را از مزایای ماندن در برجام آگاه و به این کار متقاعد کند. ممکن است مکرون به شکلی موقت بتواند با تغییر رای ترامپ در این خصوص امتیازی به‌دست آورد. تیم دونالد ترامپ همچنان درحال تغییر و تحول است: هنوز مایک پمپئو باید به‌عنوان وزیر امور خارجه تایید شود و مشاور جدید امنیت ملی یعنی جان بولتون هنوز در مقام رسمی خود جا‌گیر نشده است. به‌علاوه پنتاگون همچنان طرفدار برجام است. تنها کمی تغییر رای ترامپ می‌تواند به شکل موقت همچنان برجام را زنده نگاه دارد. اما در نهایت این مساله تنها تا ماه سپتامبر خواهد بود تا کابینه جدید جنگی در جای خود مستقر شود.

دولت حسن روحانی در ایران که انتظار بدترین سناریو را می‌کشد، اقدام به تقویت اقتصاد ایران و بهبود تجارت با کشورهایی نظیر جمهوری آذربایجان، چین، هند و پاکستان کرده است تا آنها را از بازگشت به وضعیت قبل از برجام در دوران تحریم‌های بین‌المللی بازدارد. بعد از خروج آمریکا احتمالا هیچ تحریمی از سوی سازمان ملل در کار نخواهد بود درنتیجه ایران تقریبا مطمئن است که دوران تحریم نفت سپری‌شده است. در فقدان یک تحریم بین‌المللی نفتی اقتصاد ایران همچنان به حرکت خود ادامه می‌دهد. تهران قادر به آن خواهد بود تا از فشارهای بعد از برجامی آمریکا جان سالم به در برد و تا زمانی که ایران با کارت‌های خود به‌خوبی بازی کند دیگر دولت‌ها این فشارها را مضاعف نخواهند کرد. قطعا ایران به خروج آمریکا از برجام پاسخ خواهد داد. هم رئیس‌جمهور حسن روحانی و هم وزیر امور خارجه محمدجواد ظریف بارها اشاره‌کرده‌اند که ایران پاسخی جدی و درخور به این امر خواهد داد. دیگر مقامات ایرانی همچون رئیس سازمان انرژی اتمی علی‌اکبر صالحی بیان کرده‌اند که ایران غنی‌سازی با تمام ظرفیت را از نو شروع خواهد کرد. معاون وزیر خارجه عباس عراقچی نیز این موضوع را تا حدی به شکل تلویحی بیان کرده است، وقتی‌ در نشست چتم هاوس در لبنان به یکی از مخاطبان گفت که غرب در صورت شکست برجام بحران هسته‌ای ایران را زنده خواهد کرد.

عراقچی که از آن زمان در وین مشغول مذاکره با طرف‌های آمریکایی درخصوص مسائل مربوط به حل‌وفصل داخلی تعارضات در برجام بوده، بیان کرده است که ایران آماده مذاکره در سایر موضوعات است اما در شرایطی که سایر طرف‌های برجام به تعهدات خود در این توافق با حسن نیت عمل کنند. این مساله به نظر و با توجه به زاویه دید آمریکا بعید به نظر می‌رسد و به همین دلیل ایران این روزها به دنبال گزینه‌های مناسب خود برای پاسخ به اقدام آمریکا است. گزینه‌هایی که از تلافی‌جویی محدود تا وسیع را در بر می‌گیرد. گزینه‌های وسیع ایران شامل خروج متقابل ایران از برجام، پایان دادن به همه تعهدات هسته‌ای خود در قالب برجام و حتی امکان و احتمال خروج از پروتکل الحاقی منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) است.

هرچند خروج از NPT چندان محتمل به نظر نمی‌رسد، اما خیانت واضح آمریکا در برجام به ایران ممکن است دولت معتدل حسن روحانی را برای تسکین ملی درد این خیانت، مجبور به اقدام به چنین کاری کند. تحت‌فشار اصولگرایان، دولت ایران احتمالا به سمت همکاری بیشتر با روسیه و چین خواهد رفت و همراهی خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را کاهش خواهد داد و حتی امکان لغو تعهدات درخصوص برخی پروتکل‌های دیگر حتی در قالب برجام نیز وجود دارد. در این سناریو دشمنان و رقیبان منطقه‌ای ایران بهانه لازم برای فشار درخصوص بازگشت تحریم‌ها را به‌دست خواهند آورد. ایران نیز می‌تواند از گزینه‌های خود برای فشار بر اروپا و دیگر کشورها استفاده کند. درحال‌حاضر قدرت، تصویر و پرستیژ ایران همگی در وضعیت مناسبی است و این مسائل فراتر از موضوع هسته‌ای هستند. اکنون در ایران همگان به هر گزینه دیگری به‌غیر از پاسخی قوی به خروج آمریکا از برجام، به‌عنوان نوعی از خودکشی سیاسی نگاه می‌کنند.

*نادر انتصار- استاد علوم سیاسی دانشگاه آلابامای جنوبی  و کاوه افراسیابی استاد دانشگاه تهران  به نقل از لوبلاگ

اخبار مرتبط