آرامش در بازارهای انحصاری مواد اولیه چگونه ایجاد می‌شود؟
ابزارهای توسعه‌محور بازار پتروشیمی
ارزآوری ۵/ ۱ میلیارد دلاری زنجیره ارزش پتروشیمی در کنار اشتغال‌زایی نزدیک به ۸۰۰ هزار نفری از ویژگی‌های مهم این صنعت است. اینکه مشکلات تنظیم‌گری و مدیریت بازار در حوزه صنعت پلاستیک و پلیمرها کمتر از صنایع فلزی با محوریت فولاد بوده نکته برجسته‌ای است که باید به آن توجه داشت. رضا محتشمی‌پور، قائم‌مقام بورس کالای ایران تعادل نسبی بازار پتروشیمی‌ها را ماحصل وجود رگولاتوری(تنظیم‌گری) در این صنعت می‌داند و سعید ترکمان، رئیس هیات‌مدیره انجمن ملی صنایع پلیمر ایران نیز شفافیت را مهم‌ترین مسیر و زیرساخت برای توسعه متوازن صنعت پلیمر دانسته و یکی از الزامات رقابت عادلانه را شفافیت توصیف می‌کند. دوگانه تنظیم‌گری–شفافیت تاکنون مهم‌ترین ابزارهای مدیریت بازار انحصاری محصولات پتروشیمیایی بوده اگرچه هنوز تا انتظارات فاصله داریم.
زشت و زیبای رگولاتوری در بازار انحصاری پتروشیمی
به گزارش «دنیای‌اقتصاد» رضا محتشمی‌پور، قائم‌مقام مدیرعامل بورس کالای ایران در نشستی عنوان کرد: وجود یک نهاد رگولاتور یا تنظیم‌گری همواره یکی از مباحث اصلی حوزه پتروشیمی بوده و وجود تنظیم‌گری بی‌طرفانه توانسته طی چند سال اخیر شرایط صنعت پتروشیمی را بهتر از سایر صنایع ترسیم کند.
او اظهار کرد: بازار پتروشیمی به واسطه وجود چند تولیدکننده با مساله انحصار مواجه بوده به طوری که در صنعت پتروشیمی کالایی پیدا نمی‌شود که ۴ تولیدکننده یا بیشتر داشته باشد. محتشمی‌پور ادامه داد: نقش تنظیم‌گری در دستیابی به توسعه و زیرساخت‌های مناسب در کشورهای در حال توسعه مورد تاکید واقع شده است. با این حال، تنظیم‌گری بازار همواره نمی‌تواند در مقایسه با رشد اقتصادی به رفاه بینجامد، خصوصا اینکه وجود اطلاعات ناقص می‌تواند به ناکامی فرآیند تنظیم‌گری منجر شود.
وی اظهار کرد: نهادهای تنظیم‌گر، برای تنظیم هر چه بهتر بازار به اطلاعاتی نیاز دارند و برای دستیابی به این اطلاعات، باید قوانین و مکانیزم‌های تشویقی را تدارک ببینند تا بخش خصوصی نسبت به ارائه این اطلاعات راغب شود. قائم‌مقام مدیرعامل بورس کالای ایران تصریح کرد: هزینه‌های اقتصادی تنظیم‌گری شامل هزینه‌های «مدیریت مستقیم نظام تنظیم‌گری» و «هزینه‌های سازگاری و تبعیت عمومی از تنظیم‌گری» است که هزینه‌های مدیریت مستقیم این نظام از جیب دولت‌ها پرداخت شده و در بودجه برای آن ردیفی در نظر گرفته می‌شود و هزینه‌های سازگاری و تبعیت عموم از تنظیم‌گری به دوش مصرف‌کننده و تولیدکننده است؛ به عبارت دیگر زمانی که مساله تنظیم‌گری مطرح می‌شود هزینه‌هایی به بازار تحمیل می‌شود. محتشمی‌پور در بخش دیگری از صحبت‌های خود عنوان کرد: معنای واژه تنظیم‌گری و روابط موجود میان تنظیم‌گری و رقابت در دو دهه گذشته تغییرات بسیار زیادی داشته است و به قول «جرج اسپیگلر» پژوهشگر دهه ۷۰، تنظیم‌گری و رقابت همواره دوست و در عین حال دشمن یکدیگر قلمداد می‌شدند و به بیان ساده‌تر، تنظیم‌گری نفی رقابت محسوب می‌شود.
قائم‌مقام مدیرعامل بورس کالای ایران تاکید کرد: اطلاعات در تنظیم‌گری یکی از نکات لازم و واجب است و تنظیم‌گر باید دسترسی به اطلاعات داشته باشد. در کشور ما در جریان اطلاعات محدودیت‌هایی وجود دارد که باید رفع شود. اگرچه در نمره‌دهی به تنظیم‌گری صنعت پتروشیمی شاید نتوان نمره کامل را به آن داد، اما بهتر از سایر بخش‌هاست و جلوی تصمیم‌های سیاسی در آن گرفته شده است. به بیان دیگر به نظر می‌رسد پتروشیمی در طول سال‌های اخیر به واسطه تجمیع قواعد و عدم تغییر نیروهای این حوزه وضعیت بهتری نسبت به سایر حوزه‌ها داشته و این مجموعه تصمیمات کارگشایی داشته و این مساله به تجربه اثبات شده است.
او گفت: برای نمونه مسائل مربوط به صنعت فولاد که دستورالعمل آن همزمان با پتروشیمی تدوین و ابلاغ شده ما را ماه‌ها درگیر می‌کند، اما در مقابل در حوزه پتروشیمی مسائل به سرعت رفع می‌شود. صنعت پتروشیمی نمونه‌ای موفق در بخش رگولاتوری در کشور را تجربه کرده و به مراتب وضعیت بهتری به نسبت سایر بازارها دارد.
شفافیت مطالبه دوم در مدیریت بازار پتروشیمی
دکتر سعید ترکمان، رئیس انجمن ملی صنایع پلیمر ایران درخصوص نقش شفافیت اقتصادی و رقابت عادلانه در توسعه صنایع پلاستیک در تهران سال ۱۴۰۰ گفت: شفافیت، سریع‌ترین، کم‌هزینه‌ترین، ساده‌ترین و مبنایی‌ترین سازوکار برای پیشگیری و مبارزه با فساد است. شفافیت، کار ساده و در عین حال سختی است. سال‌هاست ما رتبه شفافیت، پایینی در بین کشورهای مختلف داریم. هنوز نتوانسته‌ایم در رنکینگ جهانی به عدد قابل قبولی برسیم. عدم شفافیت سبب عدم گردش آزاد اطلاعات است. به عنوان مثال در صنعت پلاستیک ۲۰ میلیون تن ظرفیت تولید داریم که حاصل همین عدم شفافیت است.
ترکمان در مورد قانون گردش آزاد اطلاعات گفت: ما قانون افشای آزاد اطلاعات داریم اما بارها شده که از سازمان‌های مختلف درخواست اطلاعاتی برای صنعت کرده‌ایم که به ما پاسخ داده شده به دلیل منع قانونی اجازه ارائه اطلاعات ندارند. کاهش نظارت‌ها به دلیل فقدان اطلاعات کافی چیزی است که به صنعت پلیمرها آسیب زده است. ما در بورس کالا نمی‌دانیم ذی‌نفعانی که با ما رقابت می‌کنند آیا تولیدکننده واقعی هستند یا خیر. افزایش محسوس هزینه‌ها در اقتصاد، فرار از نظارت بر عملکرد و... از دیگر مواردی است که می‌توان به آن اشاره کرد.
وی در مورد مزایای شفافیت گفت: افزایش درآمدزایی بنگاه‌های تولیدی، جلوگیری از رانت، فساد و مشکلات اطلاعات نامتقارن و جذب بیشتر سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی از جمله مزایای شفافیت است. در ادامه، رئیس هیات مدیره انجمن ملی صنایع پلیمر ایران یک نمونه مشخص از عوارض عدم شفافیت را شرح داد و گفت: پس از برجام ما شاهد شرکت‌های قوی بودیم که در حوزه صنعت پلاستیک قصد ورود به این بازار را داشتند، اما به دلیل عدم شفافیت این علاقه‌مندی از بین رفت. البته اتفاقاتی هم در صنعت پلاستیک رخ داده که در راستای شعار شفافیت بوده مثل سامانه بهین‌یاب که هزینه‌های زیادی را مصرف کرد، تصمیمات مناسب و بعضا غیرمناسبی رخ داده و گاهی بنگاه‌هایی را قلع و قمع کرده، اما به هر حال، این سامانه‌ها شروعی بر شفافیت هستند.
وی پیشنهاد کرد: با توجه به اهمیت شفافیت در مبارزه با فساد و کاهش نگرانی‌ها و ریسک‌های اقتصادی پیشنهاد می‌شود شاخصی برای رتبه‌بندی شفافیت در منابع و شرکت‌ها تعریف شود. او سپس در مورد اهمیت مساله شفافیت گفت: در کشور هیچ بانک اطلاعاتی از مصرف واقعی، بازیافت و میزان استفاده مجدد از پلاستیک‌های بازیافت شده نداریم. پیشروترین کشورها حدود ۷۰ درصد از تولیدات خود را بازیافت می‌کنند. طبق آماری که ما از شهرداری گرفتیم، بیش از ۹۰ درصد بازیافت پلاستیک ایران در کارگاه‌های کوچک و زیرزمینی انجام می‌شود که مخاطرات زیادی را می‌تواند به همراه داشته باشد.
