راز محرومیت از درآمد گردشگری

مرکز پژوهش‌های مجلس با ترسیم چشم‌انداز بازار گردشگری جهان و ایران، عملکرد دولت را طی چهار دهه گذشته در این حوزه «ضعیف» دانست و در عین حال «گردشگران آینده» بازار گردشگری ایران را معرفی کرد. این بررسی در سه سرفصل کلیدی انجام شده و «نگاه غلط و تقلیل‌گرایانه»، «نقاط ضعف و مشکلات این حوزه» و «سمت و سوی آتی» در حوزه گردشگری را واکاوی کرده است. به گزارش «دنیای‌اقتصاد» نتایج بررسی‌های مرکز پژوهشی مجلس نشان می‌دهد که مدیران دولت به‌خاطر نوع نگاه عمدتا فرهنگی به صنعت گردشگری و بازار گردشگری آن طور که در دنیا از این حوزه درآمدزایی می‌شود نتوانستند شرایط بهره‌برداری اقتصادی از منافع پایدار کشور را فراهم کنند و به گردشگری به‌عنوان موتور محرک اقتصادی نگاه نمی‌شود؛ درحالی‌‌که این صنعت می‌تواند کارکردهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و امنیتی نیز داشته باشد. براساس اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس هیچ کدام از برنامه‌های توسعه و سیاست‌ها، اشاره‌ای به میزان سرمایه‌گذاری، اشتغال‌زایی و درآمدزایی گردشگری نکرده است. ایران در گام دوم خود در حوزه گردشگری با یک چشم‌انداز ۲۰ ساله در صدد است سهم ایران از کل تعداد گردشگران جهانی را از ۶/ ۰ درصد در سال ۹۷ به ۵/ ۱ درصد در سال ۱۴۰۴ افزایش دهد که این امر با جذب حدود ۲۰ میلیون گردشگر خارجی محقق خواهد شد. طی چهار دهه گذشته برنامه گردشگری عمدتا در امور فرهنگی همچون حفظ ابنیه تاریخی، موزه‌ها و... تعریف شده درحالی‌که ایران از ظرفیت‌های بکر بسیاری در طبیعت‌گردی، بوم‌گردی، کویرنوردی، گردشگری ساحلی، ورزشی، پزشکی و زمستانی برخوردار است.

همچنین گردشگران ورودی به ایران که با توجه به آمار جهانی بسیار کم است اغلب گردشگران مذهبی از کشورهای همسایه و عمدتا شیعه را شامل می‌شود. براساس آمارها عراق ۳۰ درصد از کل ورودی توریست‌های خارجی را به خود اختصاص داده است.  می‌توان با توجه به ظرفیت‌های بسیار ایران در گونه‌های مختلف گردشگری و همچنین برنامه‌ریزی مدون برای جذب گردشگران مذهبی در ادیان و مذاهب مختلف این نگاه تقلیل‌گرایانه را کاهش داد. بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد: گردشگران داخلی رکن اصلی و پایدار صنعت گردشگری در جهان را شکل می‌دهند و مطابق آمار شورای جهانی سفر و گردشگری، ۷۹ درصد از کل درآمد گردشگری متعلق به گردشگران داخلی و ۲۱ درصد سهم گردشگران بین‌المللی است. اما در ایران توجه به گردشگران داخلی در اولویت دست چندم قرار دارد و سهم گردشگران داخلی بسیار کم است و شرایط و برنامه‌های سفرهای داخلی متناسب با استطاعت گردشگران داخلی وجود ندارد.

به گزارش «دنیای‌اقتصاد» عملکرد ضعیف ایران طی ۴۰ سال گذشته بر حسب چالش‌ها و ضعف‌های آن را می‌توان در ۱۳ نقطه ضعف و ۶ اشکال سیاستی مطرح کرد. ضعف زیرساخت‌های عمومی و خاص گردشگری، محدود بودن تعداد اقامتگاه‌های گردشگری، وضعیت نامناسب جاده‌ها، پایین بودن کیفیت خودروهای داخلی، افزایش آمار تلفات رانندگی و احساس ناامنی و ترس از سفر از این طریق، سیستم ناکارآمد و بسیار محدود خطوط حمل‌و‌نقل به‌ویژه ریلی و هوایی و گران بودن سفر از این طریق، بالا بودن هزینه اقامت در هتل‌ها و اقامتگاه‌های مربوط، پندارهای نادرست جامعه در مورد گردشگران، عدم تبلیغ مناسب در زمینه جاذبه‌های سیاحتی ایران، وضعیت نامناسب خدمات اولیه گردشگری از جمله سرویس‌های بهداشتی و اسکان موقت، کیفیت ضعیف خدمات گردشگری به خصوص در سطح گردشگری بین‌المللی و آموزش ناکارآمد نیروی انسانی، عدم ثبات ساختاری و مدیریتی و در نهایت تعدد دستگاه‌ها و تداخل وظایف و اختیارات در حوزه گردشگری ۱۳ نقطه ضعف در توسعه صنعت گردشگری محسوب می‌شود.

۶ اشکال سیاستی در سیاست‌گذاری صنعت گردشگری کشور در گام اول وجود دارد که اجازه استفاده از ظرفیت‌های طبیعی و تاریخی ایران را که جزو ۱۰ کشور برتر از نظر تنوع جاذبه‌های تاریخی و پنج کشور برتر جهان از نظر تنوع اقلیمی است، نمی‌دهد که این عوامل موجب عقب‌تر ماندن ایران از رقبای منطقه‌ای خود شده است. ابتدا نداشتن نقشه جامع گردشگری، دوم عدم اولویت‌گذاری گردشگری داخلی در برنامه‌های توسعه گردشگری، تمرکز بر مقاصد خاص و بی‌توجهی به تمام ظرفیت‌ها در انواع گونه‌های گردشگری، عدم برنامه‌ریزی سفر برای دهک‌های مختلف درآمدی جامعه با توجه به پایین بودن سرانه کشور، توجه ناکافی به ظرفیت‌های بازار گردشگری کشورهای همسایه و منطقه‌ای و ششمین اشکال سیاستی فقدان نظام آماری منسجم، دقیق و قابل اعتماد مطرح می‌شود.

صنعت گردشگری یکی از ابزارهای کلیدی پیشرفت در حوزه‌های اشتغال‌زایی، ارزآوری و درآمدزایی است که به واسطه آثار اقتصادی غیرقابل قیاس با صنایع دیگر، جلوگیری از نشت ارز، نیاز اندک به مهارت و سرمایه‌گذاری، خرده‌فروشی و خدمات که باعث افزایش کیفیت جوامع محلی می‌شود، رشد بخش کشاورزی، تولید و خدمات به توسعه گردشگری منجر می‌شود و همچنین تقاضای مشتق برای تمامی کالاها و خدمات رونق اقتصادهای محلی را به همراه دارد. از مهم‌ترین آثار رشد و توسعه گردشگری در ایران، عدم وابستگی به صنعت نفت است که این امر با توجه به شرایط تحریمی کشور میزان آسیب‌پذیری در بخش صادرات نفتی را کاهش می‌دهد و کسری درآمدزایی و ارزآوری را جبران می‌کند و جایگزین درآمدهای ناپایدار و زودگذر اقتصادی می‌شود. از دیگر آثار توسعه پایدار گردشگری افزایش اشتغال‌زایی است که این صنعت ۱۰ درصد از کل اشتغال جهانی در ۲۰۱۸ را به خود اختصاص داده است.

بدنه عملیاتی و اجرایی گردشگری را بنگاه‌های کوچک و متوسط اقتصادی تشکیل داده است که این بنگاه‌ها باعث اشتغال نیروهای بسیاری در زمینه استارت‌آپ‌های نوظهور، حمل‌و‌نقل و... می‌شود. و آخرین آثار توسعه گردشگری دیپلماسی فعال عمومی است که با ترویج تفاهم بین‌المللی و ایجاد گفتمان‌های فرهنگی، خنثی کردن تبلیغات منفی و آشنایی اقوام و ملل گوناگون با آداب و رسوم و فرهنگ کشور می‌توان به بهبود دیپلماسی بین‌الملل و همگرایی اقتصادی بین کشورها دست یافت. ادامه گزارش در سومین فصل کلیدی توریست‌های خارجی، آینده ایران را معرفی می‌کند که براساس کسب و نیاز گونه‌های گردشگری آینده باشد. براساس بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، در گام دوم توسعه گردشگری کشور، محور قرار دادن گردشگری خانوادگی با تمرکز بر دو بازار اصلی یعنی گردشگری داخلی و گردشگران همسایه پیشنهاد می‌شود که از این طریق بتوان از تمام ظرفیت‌های کشور استفاده کرد. گردشگری خانوادگی در سال ۲۰۱۸ بیش از ۷۰ درصد از سهم بازار گردشگری داخلی و خارجی را به خود اختصاص داده است و این امر در کشورهای شرقی و آسیایی بیشتر از کشورهای غربی بوده است.

در عربستان حدود ۸۳ درصد از سفرهای خارجی خانوادگی بوده است، در چین حدود ۵۳ درصد و در استرالیا در سال ۲۰۱۷ حدود ۷۱ درصد سفر خانوادگی داشتند. خانواده یک بازار بزرگ و رو به رشد بازار گردشگری است که در سال ۲۰۱۸ حدود ۵۰ درصد از گردشگری برون‌مرزی را به خود اختصاص داد و همچنین براساس چشم‌اندازی تا سال ۲۰۲۵ حدود ۷۰ درصد از سفرهای بین‌المللی توسط متاهلان انجام خواهد شد. سه شرط اساسی به موفقیت گردشگری خانوادگی خواهد انجامید. ابتدا توانمند‌سازی خانواده‌ها با استفاده از نوع استطاعت مالی و اقتصادی آنها و سپس جلب رضایت همه اعضای خانواده است. همچنین با توجه به اینکه این نوع سفر به سرعت در حال رشد است باید انواع گزینه‌های رفاهی و خدماتی مانند حمل‌و‌نقل، سرگرمی تفریحی کودکان، خوراک، جاذبه‌ها و... را متناسب با بودجه خانوارها و دهک‌ها آماده کند.