طی سال‌های گذشته و تا شهریور ماه سال ۹۶، دولت به مسافران خروجی هر سال یک بار ۳۰۰دلار ارز دولتی می‌داد؛ ارزی که البته در ماه‌های پایانی خود، تفاوت چندانی با نرخ ارز بازار نداشت اما اعطای همان ارز با همان نرخ نیز مورد انتقاد بسیاری از کارشناسان اقتصادی بود. شهریور ماه گذشته بود که بانک مرکزی تصمیم گرفت دیگر به مسافران خروجی ارز دولتی ندهد. همان موقع، کارشناسان دو دلیل برای این اقدام بانک مرکزی برشمردند؛ نخست آنکه دریافت ارزهای مسافرتی به گردشگران و مسافران خروجی امتیازی نسبت به سایرین می‌داد و اساسا جزو نیازهای ضروری محسوب نمی‌شد. آن هم در شرایطی که مسافران خروجی عمدتا توانایی تامین ارز لازم را نیز داشتند و نیاز چندانی به دریافت ارز مبادله‌ای نداشتند و در عین حال تفاوت نرخ دلار در بازار آزاد و نرخ دولتی در مجموع ۳۰۰ دلار چیزی کمتر از ۲۰۰هزار تومان می‌شد. دلیل دوم، نیز گامی در راستای سیاست یکسان‌سازی نرخ ارز عنوان شد؛ دلیلی که البته حالا با یکسان‌سازی دستوری عقیم مانده است. این اتفاق باعث خرسندی فعالان و کارشناسان اقتصادی شد. به باور آنها، این تصمیم می‌توانست از اعطای رسمی یارانه‌ به سفرهای خارجی جلوگیری کند. با این‌همه آنها معتقد بودند شکل دیگری از یارانه‌ به این سفرها، نرخ غیرواقعی ارز است که هنوز هم ادامه دارد.

سود دوجانبه از ارز دولتی

اما پس از آنکه در فروردین ماه سال جاری، بانک مرکزی ۳۳ اولویت ارزی را اعلام و معاون اول رئیس‌جمهوری نیز تاکید کرد همه باید دلار را با نرخ ۴۲۰۰ خرید و فروش کنند وگرنه مرتکب قاچاق شده‌اند، هر روز از چالش‌های جدید ارزی رونمایی شد؛ چالش‌هایی که البته ناشی از دستوری و غیرواقعی بودن نرخ ارز بوده است. دولت حالا درحالی که خود با مشکلات ارزی متعددی دست و پنجه نرم می‌کند و به‌جای آنکه تلاش کند ارز موارد ضروری را تامین کند، با تعیین یک نرخ رسمی مجبور است ارزهای غیرضروری را نیز به گونه‌ای تامین کند. به باور اقتصاددانان، چنانچه دولت این امکان را ایجاد می‌کرد که ارز با نرخ واقعی خود مبادله شود، در آن صورت نباید منابع ارزی خود را به تامین ارز غیرضروری سفرهای خارجی تخصیص دهد.

این درحالی است که هم‌اکنون و همان‌طور که اشاره شد مسافران خروجی در ازای هر یک یورویی که از بانک‌ها می‌خرند، ۲ هزار تومان از دولت یارانه می‌گیرند. این یعنی اینکه مسافران کشورهایی نظیر ارمنستان، جمهوری آذربایجان، بلاروس، استونی، لتونی، لیتوانی، گرجستان، قزاقستان، قرقیزستان، مولداوی، روسیه، تاجیکستان، ترکمنستان، اوکراین، ازبکستان، ترکیه، افغانستان، بحرین، قطر، کویت، پاکستان، عمان و امارات متحده که می‌توانند ۵۰۰ یورو حواله ارز دولتی از بانک‌ها بگیرند، به‌صورت غیررسمی رقمی حدود یک میلیون تومان از دولت یارانه دریافت می‌کنند. این یارانه برای گردشگران خروجی به مقصد دیگر کشورها نیز که حواله‌های هزار یورویی دریافت می‌کنند، حدود ۲ میلیون تومان برآورد می‌شود. حالا این موضوع باعث شده است گردشگران بخشی از ارز دریافتی را بار دیگر با خود به کشور بازگردانند و در بازارهای زیرزمینی به نرخ بالاتر بفروشند. این به آن معناست که مسافران خروجی حالا می‌توانند دوبار از دریافت ارز مسافرتی سود ببرند؛ یک بار با خرید ارز زیر نرخ واقعی و بار دیگر با فروش باقی‌مانده آن با نرخ حدودا واقعی.

مجانی سفر کنید!

یکی از مسافرانی که هفته گذشته و در تعطیلات، سفری به صربستان داشته به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «صربستان جزو مقاصدی است که ارز هزار یورویی به آن تعلق می‌گیرد. اما در مجموع سفر به این مقصد چندان هم گران نیست؛ به طوری که من توانستم حدود ۳۰۰ یورو را با خود به ایران برگردانم.» این مسافر البته با تور سفر نکرده است اما گردشگرانی هم که با تور به این کشور می‌روند، رقمی بین ۲ میلیون و ۵۰۰هزار تا ۳میلیون و ۵۰۰هزار را برای سفرهای ۴ تا ۷ روزه هزینه می‌کنند و احتمالا به اضافه هزینه‌های وعده‌های غذایی که عمدتا روی تور نیست، بیش از ۳ تا ۴ میلیون تومان هزینه نخواهند کرد؛ این یعنی با احتساب اینکه هر کدام از آنها حدود ۵میلیون تومان برای دریافت هزار یورو ارز مسافرتی پرداخته باشند، می‌توانند حدود ۲۰۰یورو که برای خرید آن معادل یک میلیون تومان پرداخته‌اند، با خود به کشور برگردانند.

اگر آنها به هر ترتیب موفق شوند ارز باقی‌مانده را در بازار بین ۶۵۰۰تا ۷ هزار تومان بفروشند، علاوه‌بر اینکه هنگام خرید ارز حدود ۲میلیون تومان سود کرده‌اند، هنگام فروش نیز می‌توانند دست کم یک میلیون و ۳۰۰هزار تومان سود کنند. به این ترتیب در مجموع آنها بیش از ۳میلیون تومان سود کرده‌اند و می‌توان گفت سفرشان تقریبا رایگان درآمده است! رقم سود از قِبل ارز مسافرتی برای مسافران کشورهایی که واجد دریافت تنها ۵۰۰یورو ارز مسافرتی هستند، البته کمتر است اما همچنان می‌توان گفت بخش اعظمی از هزینه‌های صورت گرفته را به این مسافران بازمی‌گرداند. 

برای مثال تورهای استانبول در تعطیلات گذشته رقمی بین ۲میلیون تا ۲میلیون و ۵۰۰هزار تومان به فروش رفت. این قیمت البته به‌دلیل قرار گرفتن در تعطیلات نسبتا بالا بود. این در حالی است که در شرایط غیرپیک سفر، حدودا یک میلیون و ۵۰۰هزار تومان خرید و فروش می‌شود. با احتساب هزینه‌های جانبی خوراک و بازدید از اماکن دیدنی، هر مسافر استانبول چیزی حدود ۲ میلیون تومان هزینه می‌کند و تنها چیزی حدود ۱۰۰یورو برای او باقی می‌ماند؛ رقمی که البته به احتمال فراوان صرف خرید از مراکز خرید این شهر می‌شود. اما چنانچه به هر دلیلی ۱۰۰یوروی باقی مانده، توسط مسافر به کشور بازگردد و در بازار با همان نرخ گفته شده ۶۵۰۰ تومان به فروش برسد، سودی در حدود ۶۵۰هزار تومان را عاید گردشگر می‌کند. همچنین با درنظر گرفتن یک میلیون تومانی که هنگام خرید ارز دولتی به نوعی یارانه دریافت کرده، می‌توان گفت در مجموع حدود یک میلیون وهزار تومان سود، عاید هر مسافر استانبول می‌شود که خود معادل است با هزینه یک تور ۴-۵ روزه به این مقصد خارجی!

یارانه به یک کالای لوکس

اما اساسا چرا باید این‌گونه باشد؟ آن هم در شرایطی که بسیاری از مسوولان نگران تراز منفی گردشگری ایران هستند. کارشناسان می‌گویند در وضعیتی که مردم اجبار قانونی دارند که ارز را فقط با نرخ غیرواقعی خرید و فروش کنند و در بازار نیز عملا خرید و فروشی صورت نمی‌گیرد، راه جایگزینی برای مردم نمی‌ماند. تنها راه قانونی که دولت پیش پای مردم گذاشته است، خود بیشترین یارانه سفر را به آنها اعطا می‌کند؛ آن هم به سفرهای تفریحی که اگرچه حق طبیعی مردم است اما به هر روی از آن به عنوان کالایی لوکس یاد می‌شود که در شرایط کنونی اعطای یارانه به آن جایز نیست. فعالان گردشگری البته تاکید می‌کنند که حق سفر مردم به هر مقصدی که می‌خواهند را باید محترم شمرد، اما با واقعی کردن نرخ ارز، آنها می‌تواند ارز لازم برای سفر خود را با نرخ واقعی خریداری کنند و منابع ارزی دولت نیز برای واردات گردشگری (یا همان خروج گردشگر از کشور) صرف نخواهد شد. جدیدترین آمارها از سفر ایرانیان به ترکیه نشان می‌دهد حدود ۸۳۰هزار سفر توسط ایرانی‌ها در ۵ ماه اول سال‌جاری میلادی یعنی بین ۱۱ دی ۹۶ تا ۱۱ خردادماه ۹۷ به این مقصد صورت گرفته و ایرانیان را در صدر بازدیدکنندگان از این کشور قرار داده است. کارشناسان اقتصادی پیش از این بارها یکی از دلایل اصلی سفرهای بی‌شمار به ترکیه را غیرواقعی بودن نرخ ارز عنوان کرده بودند؛ موضوعی که حالا و با اعطای ارز دولتی به مسافران خروجی می‌توان گفت به راهی برای رایگان سفر کردن نیز تبدیل شده است.