«دنیای اقتصاد» پیش‌بینی‌ها درباره سرنوشت گردشگری پس از خروج آمریکا از برجام را بررسی می‌کند
تجربه گردشگری ایران از اثر روانی تحریم‌ها
ایجاد موج تبلیغات منفی علیه ایران دررسانه‌ها همان‌طور که تا چند سال پیش رایج بود، می‌تواند به کاهش میزان گردشگران ورودی بینجامد در عین حال، ممکن است تحریم‌های پیش رو بر توسعه زیرساختی که یکی از مهم‌ترین آنها قراردادهای خرید هواپیماست و بسیاری از آنها احتمالا به‌زودی لغو خواهند شد، اثرات سوء بگذارد و فرصت‌های بسیاری به‌دنبال آن بسوزد. در چنین شرایطی است که برخی از فعالان گردشگری دو پیش‌بینی از آینده دارند؛ یکی آن نگاه مثبتی است که می‌توان به شکل یک فرصت از آن بهره‌برد و نگاه دیگر فرصت‌سوزی است که به خود جامه تهدید پوشانده. به باور آنها یا دولت می‌تواند با جذب گردشگر کاهش احتمالی درآمدهای نفتی را بی‌اثر کند و از گردشگران ورودی به عنوان سفیران صلح کشور بهره ببرد یا اینکه فرصت جذب گردشگر را از دست بدهد و نتواند از این امکان درآمدزایی و ترمیم چهره ایران، بهره درست بگیرد.
اما بررسی‌های آماری «دنیای‌اقتصاد» از تجربه ایران از اثرات روانی تحریم‌ها بر گردشگری کشور نشان می‌دهد این موضوع شاید آنقدر که باعث نگرانی شده، جای نگرانی نداشته باشد؛ زیرا تحریم‌های آمریکا در سال‌های متمادی آنچنان اثر منفی بر ورود گردشگر به کشور نداشته است. اما تحریم‌هایی که احتمالا باز خواهند گشت امکان توسعه زیرساخت‌ها را نیز از گردشگری ایران خواهد گرفت. این درحالی است که بسیاری از صاحب‌نظران بر این عقیده هستند که کشور همچنان نیازمند توسعه زیرساخت‌ها است. با این‌همه اما معاون گردشگری سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری بر این باور است که زیرساخت‌های گردشگری کشور مشکلی ندارد و از این جهت گردشگری کشور بعد از ماجرای اخیر برجام، خارج شدن آمریکا و شروع تحریم‌ها به مشکل برنخواهد خورد.
شاید بی‌تاثیر باشد
پستی و بلندی سال‌های اخیر چه قبل از برجام و چه بعد از آن و حتی در دولت‌های قبلی موجب شده‌است تا گردشگری ورودی دستخوش فراز و فرودهای زیادی شود و فعالان این حوزه با اتفاقات گوناگونی دست و پنجه نرم کنند. البته برخی از این اتفاقات مثبت است و باعث شده گردشگری ورودی روند رو به رشدی داشته باشد و برخی از آنها نیز باعث عدم تمایل گردشگر خارجی برای ورود به ایران شده است. با توجه به همین تجربیات نیز هادی شیرازی، دبیر جامعه تورگردانان ایران در گفت و گو با «دنیای‌اقتصاد» پیش‌بینی می‌کند که امکان دارد ماجراهای اخیر برجام و خروج آمریکا از آن، روی گردشگر ورودی تاثیر آن‌چنانی نداشته‌باشد. البته او بر این عقیده است که دولت در این شرایط بهتر است دست روی دست نگذارد و تهدید پیش آمده را به فرصت تبدیل کند و می‌گوید: «امید صنعت گردشگری به دولت است. دولتی‌ها باید به این فکر بیفتند که از امکانات داخلی استفاده بهینه‌تری شود. یکی از امکانات مثبت داخلی، «صنعت گردشگری» است که کمک می‌کند تا بخش عمده ارزی که از کشور خارج می‌شود بار دیگر به کشور برگردانده شود.»
دبیر جامعه تورگردانان ایران، بهبود وضعیت گردشگری ورودی را به نفع کل جامعه می‌داند؛ چراکه کمک می‌کند تک تک این گردشگران تبدیل به یک سفیر صلح در جهان شوند و ایران را به عنوان یک کشور امن برای گردشگری معرفی کنند: «ایران از یکسو در دنیا امکانات تبلیغ برون‌مرزی برای معرفی جاذبه‌های گردشگری‌اش را ندارد. از سوی دیگر تبلیغات منفی و ایران‌هراسی که در جهان رخ می‌دهد باعث می‌شود تا جهانیان چهره مثبتی از ایران را در ذهن‌شان حک نکنند؛ اما همین گردشگران ورودی تک‌تک‌شان می‌توانند سفیرانی باشند که با خود پیام مثبت ایران را به کل جهان برسانند و فضای مسمومی را که در جهان درباره ایران وجود دارد، از بین ببرند. برای این اتفاق نیاز به نگاه مثبت نظام به گردشگر ورودی داریم که می‌تواند به این مهم جامه عمل بپوشاند.»
۲۵ درصد رشد در سال اول برجام
به گفته شیرازی، تاثیرات مثبت برجام در سال نخست آن روی گردشگری ورودی محسوس بوده: «سال اولی که برجام شکل گرفت با ۲۵ درصد افزایش گردشگر ورودی نسبت به سال‌های قبل روبه‌رو بودیم که البته تنها برجام این اثر مثبت را نگذاشت، بلکه اتفاقات آن سال‌ها در منطقه نیز موجب شد تا ایران به‌عنوان یک مقصد گردشگری امن در خاورمیانه معرفی شود.» البته این تورگردان بر این نکته نیز تاکید دارد که در همان سال نخست با افت گردشگر زیارتی مواجه بوده‌ایم و این ۲۵ درصد افزایش گردشگر ورودی مربوط به گردشگران خارجی هستند که با تور به ایران سفر کردند. به گفته وی، سال دوم پس از برجام نیز سال خوبی برای گردشگر ورودی بوده؛ اما سال سوم با کاهش رونق گردشگری ورودی روبه‌رو بوده‌ایم که پیش‌بینی دبیر جامعه تورگردانان ایران به بدین گونه است که از این پس نیز شاهد ریزش بیشتری در این زمینه خواهیم‌بود. البته این ریزش احتمالا آنقدرها به ماجراهای برجام برنمی‌گردد، بلکه به نرخ گردشگری در ایران برمی‌گردد که ایران را به یک کشور گران بدل کرده و با وجود افزایش نرخ ارز، همچنان ایران به عنوان مقصد گردشگری ارزان برای مسافران خارجی شناخته نمی‌شود.
در همین حال، دولت نهم و دهم و زمانی که موج تحریم‌ها علیه ایران بیشتر شد، دورانی بود که گردشگری ورودی در یک رکود به‌سر می‌برد. شیرازی نیز با تاکید بر این موضوع می‌گوید: «در زمان دولت نهم و دهم وضعیت گردشگر ورودی‌مان وضعیت مثبت رو به رشدی نداشته. با این حال به میمنت برگزاری یک همایش در سال نخست دولت نهم، ۱۴۶ نفر از ۴۶ کشور دنیا که شامل اکثر کشورهای اروپایی، آمریکایی، آسیایی و آفریقایی می‌شدند و اکثر آنها یا توراپراتورهای آن کشورها بودند یا خبرنگارهای گردشگری به ایران سفر کردند که موجب شد تا با ۲۰ درصد رشد گردشگر ورودی در همان سال روبه‌رو شویم.» اما این اتفاق خوشایند چندان ادامه پیدا نکرد؛ چون با حرکت‌های تند سیاسی از سوی آمریکا روبه‌رو شدیم و از سوی دیگر جنگ‌ها و حوادث گوناگون در خاورمیانه موجب شد تا با افت گردشگر ورودی روبه‌رو شویم. از طرفی نبود سیاست‌های منسجم در حوزه گردشگری موجب شد تا در سال‌های بعدی آن رشد گردشگر ورودی متوقف شود. دبیر جامعه تورگردانان ایران البته بر این باور است که در دولت یازدهم و دوازدهم هم شاهد حرکت آن‌چنانی که کمک به رشد گردشگر ورودی کند، نبوده‌ایم و تنها کاری که دولت در زمینه افزایش گردشگر ورودی کرده‌است، لبخند رئیس جمهور آن بوده که به دنیا نشان داده که ایران با جهان سر جنگ ندارد. همین لبخند هم موجب شده تا کمی از زهر تبلیغات وسیع ایران هراسی که در کل جهان به شکل قدرتمند در حال حرکت است، گرفته شود.
نگرانی برای زیرساخت‌های هوایی
اما «تکلیف مجوزهای فروش هواپیما به ایران چه می‌شود؟» این سوالی است که پس از صحبت‌های ترامپ در زمینه خروجش از برجام بارها و بارها پرسیده شده و البته خبرهای خوبی هم در این زمینه به گوش نمی‌رسد. به‌طوری‌که بعید به نظر می‌رسد شرکت‌های ایرباس و بوئینگ به قراردادهای خود برای فروش هواپیما به ایران پایبند بمانند. همه اینها در حالی است که یکی از زیرساخت‌های مهم در صنعت گردشگری بخش بهبود وضعیت حمل‌ونقل هوایی کشور است که با این اوصاف می‌توان نگران این بخش از زیرساخت‌های کشور بود. محمد محب‌خدایی، معاون گردشگری سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری با وجود نگرانی‌های پیش‌آمده در زمینه زیرساخت‌های گردشگری در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: ازسرگیری تحریم‌ها نمی‌تواند روی زیرساخت‌های گردشگری تاثیر منفی بگذارد.
محب‌خدایی در توضیح اقداماتی که قرار است دولت برای بی‌اثر کردن خروج آمریکا از برجام و بازگشت قریب‌الوقوع برخی تحریم‌ها بر گردشگری انجام دهد به این نکته تاکید دارد که می‌توان برای بهبود اوضاع گردشگر ورودی نگاه را به بازارهای هدف تغییر داد و با یکسری از روش‌ها، کاری کرد که توریست‌هایی که با نیت یک محصول به ایران می‌آیند، با نیت استفاده از دو محصول وارد کشور شوند؛ به‌عنوان مثال توریست‌های زیارتی که از عراق به ایران می‌آیند علاوه‌بر زیارت در بخش صادرات چمدانی کشور هم سهیم باشند. البته معاون گردشگری بیان اظهارنظرهای بیشتر را به روزهای آینده موکول می‌کند و می‌گوید: پس از انجام برنامه‌ریزی‌ها در این زمینه به‌صورت جزئی‌تر به اقداماتی که در زمینه زیرساخت‌ها انجام می‌دهند خواهندپرداخت.
اثرگذاری بیشتر تحریم‌های شورای امنیت
با وجود پیش‌بینی‌های مختلفی که فعالان و کارشناسان گردشگری در خصوص آینده این صنعت در کشور تحت تاثیر خروج ایالات متحده از برجام دارند، از منظر تاریخی و آماری نیز می‌توان به این موضوع نگریست. آنچه که از تطابق دادن زمان‌بندی اعمال تحریم‌های مختلف علیه ایران با آمار سالانه ورود گردشگر به کشور برمی‌آید این است که به‌نظر می‌رسد تحریم‌های ایالات‌متحده، به‌رغم آثار منفی خود، آنچنان نتوانسته این صنعت را در ایران زمین‌گیر یا حتی روند ورود گردشگر به کشور را منفی کند. دولت و کنگره آمریکا در سال‌های ۱۹۹۵ و ۱۹۹۶ میلادی تحریم‌هایی تجاری علیه ایران وضع کردند، اما آمار ورود گردشگر به کشور در این سال‌ها نشان می‌دهد که صنعت گردشگری تحت‌الشعاع این مساله قرار نگرفت و از رشد مثبت و معقولی برخوردار بود.
این روند روبه‌رشد در سال‌های پس از آن و با انتقال قدرت از دولت سازندگی به دولت اصلاحات و تا پایان کار این دولت و آغاز به‌کار دولت نهم نیز ادامه یافت؛ به‌گونه‌ای که در سال ۱۹۹۵ تعداد گردشگران ورودی به کشور رقمی در حدود ۵۶۸ هزار نفر بود و این تعداد در سال ۲۰۰۶ به بیشترین مقدار تاریخی خود تا آن زمان، یعنی رقم ۲ میلیون و ۷۳۵ هزار نفر رسید. سال‌های فعالیت دولت نهم از ابتدای کار، با مناقشات هسته‌ای در عرصه بین‌الملل همراه بود؛ تا جایی که در آخرین روزهای سال ۲۰۰۶ شورای امنیت سازمان ملل متحد نخستین تحریم‌های خود را علیه ایران اعمال کرد و موج جدیدی از تحریم‌های بین‌المللی بر ضد ایران کلید خورد. در ادامه و در سال ۲۰۰۷ کشورهای بسیاری در سراسر جهان از اعمال این تحریم‌ها حمایت کردند و خود نیز دست به تحریم ایران زدند. ایران و اخبار منفی هسته‌ای مربوط به آن، مدت‌ها به خبر اول غول‌های رسانه‌ای جهان درآمد و ذهنیتی منفی و آمیخته به هراس در ذهن گردشگران بین‌المللی نسبت به کشور به وجود آورد.
این مساله که ایران در ذهن گردشگران کشوری ناامن و خطرناک جلوه یافت، لطمه‌ای قابل توجه به گردشگری کشور در سال ۲۰۰۷ وارد کرد و با رشدی منفی به میزان ۶/ ۲۰ درصد، تعداد گردشگران خارجی که در این سال به ایران سفر کردند به عدد ۲ میلیون و ۱۷۲ هزار نفر کاهش یافت و شدیدترین میزان ریزش گردشگر برای کشور به ثبت رسید. در همین سال بود که ایالات متحده و اتحادیه اروپا نیز تحریم‌های سفت‌و‌سختی علیه ایران وضع و شورای امنیت نیز تحریم‌های خود را تشدید کرد. این اوضاع در سال ۲۰۰۸ نیز ادامه یافت و نتیجه آن ثبت مجدد رشد منفی در ورود گردشگر به کشور بود. در این سال تنها ۲ میلیون و ۳۴ هزار توریست خارجی وارد ایران شدند. اما در ادامه و در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ ورق برگشت و گردشگری کشور از رکود خود خارج شد. به‌رغم تداوم تحریم‌ها و بعضا شدت گرفتن آنها، ذهنیت شکل گرفته در خصوص ناامنی ایران برای گردشگران دیگر رنگ باخته بود.
بررسی زمان‌بندی تحریم‌ها نیز نشان می‌دهد با وجود آنکه آمریکا تا سال ۲۰۱۲ به تشدید تحریم‌ها ادامه داد، آخرین تحریم وضع شده از جانب شورای امنیت سازمان ملل مربوط به سال ۲۰۱۰ است و ورود گردشگر به کشور از سال ۲۰۰۹ به بعد که ایران ۲ میلیون و ۱۱۶ هزار گردشگر را پذیرش کرد، دیگر با رشد منفی روبه‌رو نشد. از این تطابق آماری احتمالا به دو نکته بتوان دست یافت؛ نخست، نسبت به زمانی که تحریم‌ها تنها از جانب یک کشور، ولو آمریکا باشد، تحریم‌ها از جانب شورای امنیت سازمان ملل اثر منفی ملموس‌تری بر گردشگری دارد و دوم اینکه، اعمال تحریم به سبب تاثیر رسانه‌ای که ایجاد می‌کند ممکن است در کوتاه‌مدت بر گردشگری اثر منفی بگذارد، اما به‌نظر می‌سد که فاقد اثربخشی در بلندمدت باشد.
حالا به‌موجب خروج ترامپ از برجام، مجددا تحریم‌های هسته‌ای آمریکا علیه ایران و واکنش‌های احتمالی ایران به این موضوع به صدر خبرگزاری‌های جهان بازگشته‌اند؛ اما با یک تفاوت؛ شاید حدود ۱۰ سال پیش که دور نخست تحریم‌ها علیه ایران اعمال شد، کشورهای غربی و رسانه‌های آنان یک‌صدا از موج ایران‌هراسی به‌وجود آمده حمایت کردند، اما اکنون این تنها ترامپ و مجموعه همفکران وی هستند که بر طبل ایران‌هراسی می‌کوبند و قریب به اتفاق کشورهای جهان اقدام وی را محکوم کرده‌اند. همچنین در داخل آمریکا نیز دودستگی قابل ملاحظه‌ای شکل گرفته و عموم غول‌های رسانه‌ای این کشور موضعی ضدترامپی دارند که شاید بتوان انتظار داشت ایران‌هراسی پیش‌رو که گردشگری ایران نیز از آن بسیار متاثر است، اثر منفی خفیف‌تری نسبت به سال‌های ۲۰۰۷ داشته باشد. با این‌همه به باور کارشناسان، استفاده مثبت از این فرصت منوط بر تدابیر ویژه‌ای خواهد بود که دولت درنظر خواهد گرفت.
ارسال نظر