سهم دولت بهعنوان تصمیم‌گیرنده کلان اقتصادی در رشد یا افول یک صنعت در کشور بررسی شد
تحلیلی بر قلب تپنده صنعت نفت ایران
مروری بر صنعت پالایش
تاکنون در جهان نفت و گاز مهم‌ترین منابع انرژی بوده‌اند و سهمی بالغ بر 37 و 21درصد دارند. مهم‌ترین فرآوردههای این صنعت که بیشترین تقاضا و ارزشافزوده را دارند، بنزین و گازوئیل هستند و محصولی که بیشترین سهم تولید و عرضه را دارد، سنگین‌‌‌ترین و کم‌‌‌ارزش‌‌‌ترین محصول فرآوردههای نفتی، یعنی نفت کوره است. طبق گزارش‌‌‌های مطرح‌شده در globaldata طی پنج‌سال گذشته، ظرفیت پالایش جهانی از 104.723میلیون بشکه به 108.213میلیون بشکه در روز با نرخ رشد مرکب 7درصد افزایش یافته و پیش‌بینی شده است که تا سال 2027 میلادی با نرخ رشد مرکب 5/ 3درصد به 128.568میلیون بشکه در روز برسد.
پس از پیدایش نفت خام در سال 1287 شمسی (1909میلادی) در نواحی مسجدسلیمان، جزیره آبادان به دلیل نزدیکی به مناطق نفت‌‌‌خیز، قرارگرفتن در میان رودخانه‌‌‌های اروند و بهمنشیر، در فاصله 71کیلومتری خلیج‌‌‌فارس و قابلیت دسترسی به آب‌‌‌های آزاد دنیا انتخاب شد. به همین منظور اولین کلنگ احداث پالایشگاه در سال 1287 شمسی (1910میلادی) به زمین زده شد و پالایشگاه آبادان در سال 1291 (1912میلادی) با 2500بشکه در روز بهعنوان اولین تصفیه‌‌‌خانه نفت کشور آغاز به کار کرد و در حال حاضر با ظرفیت 390هزار بشکه در روز بزرگ‌ترین شرکت پالایش نفت ایران است.
صنعت پالایش ایران با وجود 10شرکت فعال دارای ظرفیت فرآوری 2/ 2میلیون بشکه در روز است و 6شرکت فعال آن در بورس ایران پذیرفته شده‌اند؛ شرکت‌هایی که در مجموع 2/ 1میلیون بشکه در روز پالایش می‌کنند. پالایش نفت اصفهان در بین شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس با 370هزار بشکه بیشترین ظرفیت پالایش را دارد. مجموع ارزش بازار این 6شرکت نیز 536همت معادل 6درصد کل ارزش بازار سرمایه ایران را به خود اختصاص می‌دهد. در بین سهم محصولات تولیدی از صنعت، طبق نمودار «1» از محصولات با ارزشافزوده بالاتر مانند بنزین، ستاره خلیج‌‌‌فارس بیشترین سهم را در کشور دارد و بعد از آن بندرعباس، اراک و اصفهان قرار دارند. شرکت‌هایی مانند لاوان، کرمانشاه، شیراز و تبریز هم کمترین حجم محصولات با ارزشافزوده بالا را تولید می‌کنند. بیشترین اثر تولید محصول با ارزشافزوده پایین در کشور را هم پالایشگاه آبادان در اختیار دارد که به دلیل عدم‌ایجاد طرح در گوگردزدایی و ضریب NCI پایین شرکت در کل شرکت است.
چگالی نفت و تکنولوژی پالایشگاه‌‌‌های ایران
نفت خام یا پترولیوم که از دو واژه پترا (petra) به معنی سنگ و (oleum) به معنی روغن گرفته شده است، به معنی روغنی است که از دل‌‌‌سنگ خارج میشود (همان نفت) که به‌‌‌صورت طبیعی عمدتا در سنگ‌‌‌های رسوبی یافت میشود و از عناصر کربن و هیدروژن تشکیل شده و یکی از انواع هیدروکربورهاست و به اعتبار ترکیبات هیدروکربوری و میزان گوگرد آن به نفت خام سبک‌‌‌وسنگین و ترش‌‌‌وشیرین طبقه‌‌‌بندی میشود. مقدار گوگرد (سولفور) موجود در نفت یکی از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر قیمت آن است. هیدروژن سولفید به سبب داشتن خاصیت اسیدی خورندگی دستگاه‌‌‌های تقطیر را افزایش می‌دهد و به سبب سمی‌بودن، به محیط‌‌‌زیست خسارات جبران‌‌‌ناپذیری وارد می‌کند. ازاین‌‌‌رو حذف آن از نفت‌خام ضرورتی انکارنشدنی و درعین‌‌‌حال پرهزینه است.
به‌منظور شناسایی چگالی نفت از شاخصی به نام API استفاده میشود که نشان‌‌‌دهنده میزان سبکی (شیرین) و سنگینی (ترش) نفت خام است. API بزرگ‌تر از 30 را نفت سبک می‌گویند که می‌‌‌تواند فرآوردههای سبک‌‌‌تر و با ارزشافزوده بیشتر مانند بنزین، نفت سفید و گازوئیل با گوگرد پایین‌‌‌تر را تولید کند که در دو شاخص نفت WTI و برنت از جمله نفت‌‌‌های شیرین و سبک هستند. API کوچک‌تر از 30 را میتوان متوسط و کمتر از 20 را بهعنوان نفت سنگین برشمرد که برای تولید فرآوردههای سنگین‌‌‌تری مانند نفت گاز و نفت کوره مناسب است؛ مانند نفت عمان و دبی. اما فرآوردههای سبک مانند بنزین را به‌‌‌واسطه سطح تکنولوژی و ضریب پیچیدگی پالایشگاه میتوان از نفت سنگین تولید کرد.ضریب پیچیدگی یا ضریب نلسون (NCI) معیاری است که نحوه عملکرد پالایشگاه را از نظر قابلیت تولید فرآوردههای با ارزشافزوده بیشتر نشان می‌دهد.
هر اندازه پیچیدگی پالایشگاه بیشتر باشد، توان تبدیل خوراک سنگین نفتی به محصولات سبک‌‌‌تر، باکیفیت‌‌‌تر و باارزش‌‌‌تر بیشتر شده و ایجاد ارزشافزوده پالایشگاه ارتقا می‌‌‌یابد. شاخص پیچیدگی نلسون (NCI) انواع فرآوردههای نفتی را که یک پالایشگاه نفت می‌‌‌تواند تولید کند در نظر گرفته و در مقیاس یک تا 20 اندازه‌‌‌گیری میشود. هرچه مقدار NCI بالاتر باشد، پالایشگاه می‌‌‌تواند محصولات باارزش‌‌‌تری را که نیازمند تکنولوژی بالاتری هستند تولید کند که در ایران با میانگین 5 در جهان رتبه هفتم را دارا بوده و از میانگین جهانی 7 پایین‌‌‌تر است و در میان شرکت‌های داخلی به ترتیب، اراک (37/ 9) بیشترین ضریب را نسبت به میانگین جهانی داشته و شبندر (4/ 5)، شتران (4/ 5)، شاوان (91/ 4)، شپنا (9/ 4)، شبریز (8/ 4)، شراز (92/ 3) و آبادان (64/ 3) کمترین ضریب را نسبت به میانگین دارا هستند.
چالشهای مهم صنعت پالایش ایران
از مهم‌ترین چالشهای کل صنایع ایران که صنعت پالایش نیز از آن مستثنی نیست، دخالت‌‌‌های دولت در تعیین نرخ خوراک، نرخ تسعیر ارز خوراک و محصولات و خریدار انحصاری شرکت پالایش و پخش است. شرکت‌های پالایش با دریافت نفت و میعانات گازی و فرآوری، حدود 90درصد محصولات خود را که ارزشمندترین محصولات نیز بوده به شرکت ملی پخش تحویل می‌دهند و این شرکت پس از فروش، مقدار و مبلغ را به پالایشگاه‌‌‌ها اعلام می‌کند و پس از چند ماه در تهاتر با نفت اعطایی به پالایشگاه‌‌‌ها تسویه میشود. این موضوع نه‌‌‌تنها باعث میشود که شرکت خود اقدام به فروش محصول و دریافت نقدینگی نکند؛ بلکه از فروش صادراتی و دریافت ارز نیز بازبماند و رغبتی به ایجاد طرح‌‌‌های توسعه‌‌‌ای در این صنعت نداشته باشد و شرکت‌ها با فروش حدود 10درصد از محصولات خود در بورس‌کالا که ارزشافزوده پایین‌‌‌تری نیز دارد احتیاجات نقدینگی خود را جهت هزینه‌‌‌های جاری رفع کنند.
نرخ تسعیر ارز این صنعت دیگر چالش مهم بوده که دولت با تعیین آن در سودآوری شرکت نقش داشته و با ثابت نگه‌‌‌داشتن آن در نرخ 28هزار و 500تومان در حال حاضر فرآورده‌‌‌ها را با نرخ کمتر دریافت کرده و به فروش می‌‌‌رساند (البته فروش محصولات در داخل کشور توسط دولت به مردم با سوبسید انجام میشود) و کوچک‌ترین تغییری در این نرخ یا نرخ پایه محصولات عرضه‌شده در بورس‌کالا می‌‌‌تواند اهرمی مناسبی جهت افزایش سودآوری شرکت‌ها باشد. نرخ خوراک صنعت نیز که توسط دولت تعیین میشود و از فرمولی تبعیت می‌کند که در طول سال‌ها توسط دولت تعیین میشود و به تبع آن حاشیه سود اندک میانگین 10درصد را برای صنعت ایجاد می‌کند که این فرمول در حال حاضر با میانگین قیمت‌های نفت دبی، عمان و برنت همراه با تخفیف 5 و 6دلاری است. هرگونه تغییری در این نرخ، حاشیه سود صنعت را دستخوش تغییر می‌کند و نرخ محصولات دریافتی توسط پالایش و پخش با مصوب آن شرکت با توجه به کیفیت محصول دریافتی، براساس قیمت‌های مندرج در نشریات بین‌المللی تعیین میشود.
روند سودآوری با کرک‌اسپرد
کرک‌اسپرد که اختلاف میان قیمت یک بشکه فرآورده با یک‌بشکه نفت است، عامل تعیین‌‌‌کننده حاشیه سود آن محصول است که با توجه به گوناگونی محصولات میتوانند به لحاظ سبکی دارای ارزشافزوده بیشتر باشند؛ مانند بنزین، نفت سفید و گازوئیل به لحاظ کیفی میتوانند حاشیه سود بالاتری نیز داشته باشند و برعکس محصولات سنگین مانند نفت کوره، وکیوم‌باتوم و نفتا که ارزش‌‌‌افزوده‌‌‌ای نسبت به نفت ندارند و قیمت یک بشکه آنها از نفت کمتر است. شرکت‌های پالایش با توجه به ضریب نلسون بالاتر و ایجاد طرح‌‌‌های توسعه جهت گوگردزدایی میتوانند محصولاتی سبک‌‌‌تر از نفت سنگین تولید کنند و سودآوری را افزایش دهند.
روند کرک‌اسپرد بسته به عرضه و تقاضای نفت و محصولات دستخوش تغییر میشود و در فصول مختلف تغییرات محسوسی در تقاضا رخ خواهد داد؛ به‌طوری که مانند تابستان باعث افزایش کرک‌‌‌ها و مانند زمستان به طور طبیعی باعث کاهش میشود. این رقم دوره شیوع کرونا در جهان با کاهش شدید تقاضای فرآورده به پایین‌‌‌ترین حد طی سال‌ها رسید و از زمستان سال 1400 با حمله نظامی روسیه به اوکراین و افزایش قیمت نفت و به تبع آن افزایش کرک‌اسپردها نزدیک به 180درصد رشد را تجربه کرد و از تابستان 1401 تا فصل بهار سال 1402 نزدیک به 63درصد از اوج خود کاهش داشت که باعث کاهش سودآوری در فصل اخیر امسال در شرکت‌ها نسبت به مدت مشابه سال گذشته شد. در شروع تابستان نیز روند افزایش طبیعی کرک‌‌‌ها آغاز شده و در یک‌هفته گذشته بالغ بر 16درصد رشد را تجربه کرده است.
اثر سیاستهای دولت بر صنعت پالایش
صنعت پالایش ایران یکی از صنایع پرابهام و پرچالش موجود با اهرم بسیار بالاست که هر تغییری در تصمیمات دولتی می‌‌‌تواند بر این صنعت تاثیرگذار باشد و به لحاظ ارزش بازار و تکنولوژی یکی از صنایع باارزش است. در حال حاضر با توجه به تحریم‌‌‌های تحمیل‌شده، صنایع ایران نمی‌‌‌توانند سرمایه‌گذاری‌‌‌های لازم را جهت بهسازی و استفاده از تکنولوژی‌‌‌های برتر و روز دنیا انجام دهند که خود ریسکی بزرگ برای صنایع به‌خصوص صنعت پالایش است. این صنعت به‌‌‌صورت تاریخی با دارابودن P/ E پایین و تقسیم سودهای بالا مورد اقبال اهالی بازار سرمایه بوده و در فصول بهار و تابستان به لحاظ افزایش کرک‌اسپردها و فصل مجامع بیشترین توجه را به خود جلب می‌کند.
عدم‌شفافیت در انتشار اطلاعات و تغییرات نرخ تسعیر ارز شرکت‌ها طی سال‌های گذشته از دیگر عوامل تاثیرگذار بر ریسک این صنعت است. هرگونه تغییری در سیاستهای دولت، به‌خصوص نرخ تسعیر ارز شرکت‌های پالایشگاهی و نرخ خوراک تحویلی، می‌‌‌تواند باعث تغییرات چشمگیری در سودآوری شرکت‌ها شود. با توجه به تمام ریسک‌‌‌ها و چالشهای عمده این صنعت میتوان اشاره کرد که داشتن سهمی از صنعت پالایش در پرتفوی سرمایه‌گذاری خالی از لطف نبوده و سودآوری شاخص این صنعت از ابتدای سال 1400 تا تاریخ نگارش این گزارش (26شهریور 1402) نزدیک به 184درصد بوده و در مقابل شاخص کل با 64درصد رشد بیشتری را نصیب سهامداران کرده است.
