وضعیت شرکت‌های گروه فرآورده‌های نفتی بررسی شد(بخش سوم)
زنجیره سودسازی در پالایشگاه‌ها
ظرفیت اسمی پالایشگاه‌های ایران از 1860 هزار بشکه در سال 2010 به 2405 هزار بشکه در سال 2019 رسیده است که عمدتا به دلیل بهره‌برداری پالایشگاه نفت ستاره خلیج‌فارس بوده است. در میان تولید محصولات پالایشی، نفت‌گاز (گازوئیل) سهم 40 درصدی از صنعت را دارا است و پس از آن بنزین با سهم 25 درصدی قرار دارد.
در ایران ده پالایشگاه بزرگ به پالایش نفت خام تولیدی می‌پردازند که پالایشگاه آبادان با ظرفیت پالایش نزدیک به 400 هزار بشکه در روز بزرگ‌ترین پالایشگاه کشور است و پس از آن پالایشگاه اصفهان و ستاره خلیج‌فارس قرار دارند.
مالکیت پالایشگاه‌های آبادان و اراک در اختیار سهام عدالت و دولت بوده که احتمال ورود به بورس را کمی کمرنگ‌تر می‌کند، اما پالایشگاه کرمانشاه متعلق به بخش خصوصی است. پالایشگاه‌های بورسی عمدتا متعلق به هلدینگ نفت و گاز پارسیان،بانک رفاه کارگران،شرکت پالایش و پخش و صندوق بازنشستگی است.(پالایش نفت ستاره خلیج‌فارس متعلق به سرمایه‌گذاری نفت و گاز تامین است.)
با این حال 6 پالایشگاه در بازار سرمایه پذیرفته شده‌اند که پالایشگاه اصفهان با نماد «شپنا» بزرگ‌ترین پالایشگاه از لحاظ ارزش بازار بوده و پس از آن پالایشگاه بندرعباس در جایگاه دوم قرار دارد.
سناریوهای ارزش‌یابی
ارزش جایگزینی پالایشگاه‌ها یکی از معیارهای رایج برای ارزش‌یابی سهام این گروه است. ارزش جایگزینی پالایشگاه به ازای هر بشکه تولید بین 18 تا 24 هزار دلار است که البته با توجه به سطح پیچیدگی پالایشگاه‌ها این مهم متغیر است. همانطور که در نمودار ارزش جایگزینی ملاحظه می‌کند خط طوسی رنگ نسبت ارزش بازار به ارزش جایگزینی را مشخص کرده است که از این منظر پالایشگاه لاوان و شیراز وضعیت بهتری نسبت به شرکت‌های مشابه دارند. همچنین برای پالایشگاه اصفهان به‌عنوان بزرگ‌ترین پالایشگاه بورسی ارزش جایگزینی معادل 165 هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود.
«شپنا»
شرکت پالایش نفت اصفهان که طراحی و ساخت این پالایشگاه با مشارکت دو شرکت آمریکایی و آلمانی به نام‌های فلور و تیسن انجام گرفت، در بهمن ماه سال ۱۳۵۸ راه‌اندازی شد. ظرفیت تولید این پالایشگاه هم‌اکنون ۳۷۵ هزار بشکه در روز است. خوراک پالایشگاه اصفهان توسط شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب تامین می‌شود و نفتخام مورد نیاز آن به‌طور روزانه از طریق لوله‌ای به طول ۴۳۰ کیلومتر، از میدان نفتی مارون در استان خوزستان، ارسال می‌شود.
«شبندر»
پالایشگاه نفت بندرعباس در زمینی به وسعت تقریبی ۷۰۰ هکتار در کرانه شمالی آب‌های خلیج‌فارس و مجاورت شهر بندرعباس قرار دارد. «شبندر» در سال ۱۳۷۱ تاسیس و در سال ۱۳۷۶ به بهره‌برداری رسید و در حال‌حاضر با نام شرکت پالایش نفت بندرعباس فعالیت می‌کند. این شرکت، تنها پالایشگاه مدرن پالایش نفتخام سنگین در سطح ایران و خاورمیانه است. ظرفیت اسمی و ظرفیت عملیاتی این پالایشگاه 320 هزار بشکه نفتخام و میعانات گازی در روز است که 13درصد از فرآورده‌های نفتی ایران را شامل می‌شود.
«شتران»
پروژه احداث پالایشگاه تهران، از سال ۱۳۴۴ توسط شرکت ملی نفت ایران آغاز و این پالایشگاه در سال ۱۳۴٦ تکمیل و راه‌اندازی شد. ظرفیت اسمی پالایشگاه تهران در سال‌های نخست، معادل ۸۵ هزار بشکه در روز بود که طی اصلاحات فرآیندی انجام شده در سال ١٣۵۵ ظرفیت تولید فرآورده‌های نفتی آن به ۱۲۰ هزار بشکه در روز افزایش یافت. روند روبه رشد مصرف فرآورده‌های نفتی در کشور و تامین سوخت بازار داخلی، ساخت و راه‌اندازی پالایشگاه دوم با ظرفیت اسمی ۱۰۰ هزار بشکه در روز را ایجاب کرد که در پی آن در سال ۱۳۸۲ با انجام برخی تغییرات، ظرفیت اسمی این پالایشگاه نیز به 130هزار بشکه در روز افزایش یافت. هم‌اکنون ظرفیت کل پالایشگاه تهران حدود 250هزار بشکه در روز است.
«شبریز»
پالایشگاه نفت تبریز که تاسیسات آن در جنوب‌غربی تبریز مستقر است، مراحل طراحی و ساخت این پالایشگاه از سال ۱۳۵۳ توسط شرکت اسنام پروجتی ایتالیا آغاز و در سال ۱۳۵۶ راه‌اندازی شد.ظرفیت اسمی اولیه این پالایشگاه ۸۰ هزار بشکه در روز بود که با اجرای طرح‌های توسعه ظرفیت، هم اینک این رقم به ۱۱۰ هزار بشکه در روز افزایش یافته‌است. نفتخام مورد نیاز پالایشگاه تبریز توسط شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب و از میدان نفتی اهواز و میدان نفتی مارون تامین می‌شود. شرکت پالایش نفت تبریز دارای ۱۴ واحد پالایش و ۱۰ واحد سرویس‌های جانبی است. گروه گسترش نفت و گاز پارسیان با در اختیار داشتن ۴۸درصد از سهام پالایشگاه تبریز، مالک اکثریت سهام آن به‌شمار می‌آید.
«شراز»
پالایشگاه شیراز یا شرکت پالایش نفت شیراز تاسیسات آن در ۲۲ کیلومتری شیراز و در محدوده شهرستان زرقان واقع شده‌است. ظرفیت طراحی شده این پالایشگاه از بدو تاسیس ۴۰ هزار بشکه در روز بوده است که بعد از عملی شدن طرح‌های توسعه‌ای ظرفیت‌های این پالایشگاه به 58 هزار بشکه در روز رسیده است. طبق طراحی، خوراک نفت خام مورد نیاز به وسیله یک خط لوله ۱۰ اینچی به طول ۲۳۰ کیلومتر از میدان نفتی گچساران و توسط شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب تامین می‌شود. مراحل طراحی و ساخت این پالایشگاه از سال ۱۳۴۹ شروع شد و در سال ۱۳۵۲ به اتمام رسید و در همان سال مورد بهره‌برداری قرار گرفت. شرکت پالایش نفت شیراز در سال ۱۳۵۲ به صورت شرکت سهامی خاص تاسیس شد. در سال ۱۳۷۷ براساس سیاست‌های جاری، ساختار اداری پالایشگاه به نوع شرکتی تغییر و دوره جدید فعالیت خود را با نام شرکت پالایش نفت شیراز آغاز کرد و در سال ١٣٨٨ به شرکت سهامی عام تبدیل شد. عمده محصولات پالایشگاه شیراز شامل گاز مایع، بنزین، بنزین جت، حلال‌ها، نفت سفید، گازوئیل، نفت کوره، وکیوم سلاپس، ایزوریسایکل، ایزوفید، قیر و گوگرد است. محصولات این شرکت تحت استانداردهای شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران به بازار داخلی عرضه می‌شود. شرکت پالایش نفت شیراز تقریبا با داشتن سهم ۳ درصدی در تولید فرآورده‌های اصلی نفتی، در جایگاه هفتم در میان ۱۰ پالایشگاه کشور قرار گرفته‌است.
«شاوان»
پالایشگاه لاوان یا شرکت پالایش نفت لاوان، یکی از شرکت‌های تابعه شرکت‌سرمایه‌گذاری سازمان تامین اجتماعی و شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران در استان هرمزگان است. این پالایشگاه، ظرفیت اسمی 50هزار بشکه در روز و ظرفیت عملیاتی 55هزار بشکه در روز را داراست. خوراک این پالایشگاه از نفت خام میادین دریایی سلمان، رشادت، بلال، رسالت و میعانات گازی پارس جنوبی تامین می‌شود.
ریسک‌ها و فرصت‌های صنعت
با توجه به محاسبات انجام‌شده به نظر می‌رسد نماد «شبندر» نسبت به هم‌گروه‌های خود از نظر سودآوری وضعیت بهتری دارد. همچنین نمادهایی مانند «شراز» و «شاوان» به دلیل p/ r (ارزش جایگزینی نسبت به ارزش بازار) مناسب‌تر می‌توانند از گزینه‌های جذاب این گروه باشند.
صنعت نفت در ایران به لحاظ پیشرفت از بازار جهانی عقب‌تر است. این مهم باعث شده، محصولاتی تولید کند که به لحاظ ارزش افزوده اقتصادی، از ارزش پایین‌تری برخوردار باشد و با توجه به رویکرد دولت در اعمال کیفیت در قیمت محصولات، مطمئنا در صورتی که کیفیت محصولات به حد نرمال نرسد، با کاهش قیمت فروش همراه خواهد شد. از سویی با توجه به اینکه معیار قیمت‌گذاری دولت برای محصولات پالایشگاهی استفاده از نرخ‌های فوب خلیج‌فارس است و این قیمت‌ها نیز براساس کرک اسپرد تعیین می‌شود، در نهایت می‌توان گفت که قیمت‌گذاری محصولات در ایران براساس کرک اسپرد است. با توجه به این نکته، آنچه می‌تواند موجبات سودآوری پالایشگاه را ایجاد کند، افزایش کرک اسپرد به جای افزایش قیمت نفت است. کرک اسپرد رابطه تعریف شده چندانی با تغییرات قیمت نفت ندارد و این بدان معنی است که با افزایش و دو برابر شدن قیمت نفت، کرک اسپرد دو برابر نمی‌شود. عامل دیگری که می‌تواند موجبات افزایش سودآوری این شرکت‌ها را ایجاد کند، رشد قیمت دلار مبنا در قیمت‌گذاری محصولات آنها است. باید توجه داشت که در حال حاضر قیمت‌گذاری محصولات پالایشگاه‌ها براساس دلار مبادله‌ای بوده و دلار آزاد در قیمت‌گذاری وارد نشده است. با یکسان‌سازی نرخ ارز و حتی با فرض ثبات در کرک اسپرد پالایشگاه‌ها براساس دلار، کرک اسپرد ریالی آنها افزایش پیدا کرده که در نهایت موجب افزایش سودآوری آنها خواهد شد.
