یک صاحب‌نظر حوزه تجارت هشدار داد
تبعات بی‌توجهی به توسعه فنی گمرک
به نظر شما دلیل بی تابی بازیگران منطقه‌ای برای توسعه زیرساختهای اقتصادی چیست؟
این چیزی نیست که دیگر بر کسی پوشیده باشد؛ یعنی دلیل ورود کشورهای مختلف منطقه به بحث سرمایه‌گذاری‌های هنگفت و راهبردی در زیرساخت بدیهی است. این کشورها تلاش دارند تا در رقابت شدیدی که در خاورمیانه بر سر قرار گرفتن در متن کریدورهای بین‌المللی شکل گرفته سهم خود را به دست آورند. در عین حال عمدتا این تلاش به دو دلیل اساسی اتفاق می‌افتد نخست؛ مسئله مزایای اقتصادی و دوم؛ اهمیت کنترل‌های سیاسی امنیتی بر منطقه، این هم طبیعی است که هر یک از کشورهای منطقه تمایل داشته باشد با این سرمایه‌گذاری‌های عظیم، قدرت و ثروت بیشتری را به سمت خود جذب کنند.
این اندک آشنایی با جغرافیای تجارت جهانی به خوبی مشخص می‌کند که چرا خاورمیانه تا این حد میتواند اثر گذار باشد. ما در اینجا محور دو مسیر تجارت جهانی هستیم و راه جایگزین، دور زدن کل قاره افریقا و عبور از دماغه امیدنیک است که هزینه بالایی دارد. تنگه هرمز خلیج عدن کانال سوئز و... همگی مسیر اتصال آسیا به اروپا و جهان هستند. مسیری ارزان و سریع که مدت‌هاست محل عبور و مرور کالاست. با توجه به تحولات سال‌های اخیر رقابت شدیدی اخیرا بین عربستان سعودی، کویت، عراق، امارات متحده‌عربی، ترکیه و... در گرفته تا با سرمایه‌گذاری در زیر ساخت‌های سخت و نرم مسیر تردد کالا را به جای ایران یا بسیاری از کشورهای دیگر به سمت خود بکشانند. به همین دلیل نیز شاهد موجی از تحولات هستیم که نمونه آن کار بزرگ عراق در بندر فاو است. عراق هم اینک با کمک شرکت‌های معتبر بین‌المللی زیرساختهای لجستیکی خود را به شکلی توسعه می‌دهد که به مسیر جایگزین ایران برای تردد کالا تبدیل شود.
تصور می‌کنید این کم‌توجهی ایران دلیل خاصی دارد یا ناشی از انبوه مشکلات بر زمین مانده است؟
ما از این داستان ناآگاه نیستیم ولی غافلیم. این غفلت خطراتی پی دارد ایران کشوری است که به صورت ذاتی از نظر کرایه حمل و نقل به عنوان یک ویژگی برتر ژئوپلیتیک برتری دارد. اما از این بازی کنار گذاشته شده است. وقتی درباره کنار رفتن صحبت می‌شود مسئله صرفا یک تصمیم نیست بلکه یک فاز و وضعیت کلی است که چرا هم زیرساختهای ما اعم از قطار و واگن و کامیون و... و هم ریل، جاده، بندر و ... و هم بخش نرم افزاری ما وضعیت مطلوبی ندارد و رقبا در حال فاصله گرفتن از ما هستند. ما در بخش زیرساختهای بندری برای پهلوگیری، تخلیه بارگیری و هندلینگ ضعیف هستیم و همین عامل، سرعت ورود و خروج کالا در بنادر کشور را بالا برده و این در حالی است که برای نمونه در بندری نظیر جبل‌علی در امارات متحده عربی به دلیل استفاده از زیرساختهای نوین و سرمایه‌گذاری در فناوری این کار با سرعت بسیار بالایی انجام می‌شود. در جهان که روند به کل در حال تغییر است و مکانیسم‌های موسوم به AGV که به صورت اتوماتیک و بدون دخالت انسان کار بارگیری و تخلیه کالا را انجام می‌دهند، گمرکات و بنادر را به شدت متحول ساخته است. بنادر چینی نمونه تمام عیار این موضوع هستند هرچند همین روند هم در منطقه در حال شکل گرفتن است.
در این وضعیت ما حتی از نصب ایکس ری و سیستم‌های اسکن هوشمند داخلی که امکان بهبود کارایی بنادر و پایانه‌های مرزی را فراهم می‌کنند استفاده نمی‌کنیم.
بله عجیب است و تصور می‌کنم میتواند باعث از دست رفتن مزیت‌های ایران در زمینه تجارت شود. شما وقتی پیشرو باشید خود به خود به انتخاب بازیگران برتر تبدیل می‌شوید. ما اگر در این بخش سرمایه‌گذاری می‌کردیم، قطعا وضعیت کشور بسیار بهتر می‌شد. البته گمرک ایران بدون تغییر هم نمانده و در سال‌های اخیر اتفاقات خوبی هم در این بخش رقم خورده است مثلا بخش خصوصی سیستم‌های اسکن اشعه ایکس را توسعه داده که در گمرک نصب شده و وضعیت را تا حدی بهبود داده‌اند. اما تا نقطه مطلوب فاصله بسیار است. برای من عجیب است در حالی که کمتر کشوری چنین تکنولوژی مناسبی در بخش ایکس ری دارد اما از این فناوری که نسبت به نمونه‌های خارجی ارزانتر هستند، استفاده نمی‌شود.
گمرک کشور باید بداند مسئله اسکن محموله‌ها با اشعه ایکس صرفا یک تجهیزات لوکس و فانتزی نیست، بلکه یک ضرورت مهم برای ترخیص سریع و دقیق بار است. متاسفانه از آنجا که سیاست توسعه مرکزی در ایران نادرست است و تعداد زیادی گمرک با ورودی بار کم داریم، نیاز ما به نصب ایکس‌ری بسیار بالاست. ما امروز و بالغ بر ۱۴۰ گمرک داریم که نصب ایکس‌ری امکان مبارزه کامل و دقیق با قاچاق را در آنها فراهم می‌کند. فراموش نکنیم ایران مسیر اصلی قاچاق انسان،کالا و اسلحه است و تعداد اندک نیروی انسانی گمرک و تعدد مبادی ورودی و خروجی کار بررسی دقیق محموله‌ها را سخت می‌کند ولی فناوری‌هایی مثل ایکس‌ری میتواند به تحقق اهداف کمک کند.
استفاده از فناوری و سرمایه‌گذاری در این حوزه میتواند به تغییر وضعیت ایران در منطقه از منظر لجستیکی کمک کند؟
بله، ایران به دلیل قرارگیری در مسیر ترانزیتی شرق به غرب و شمال به جنوب، باید به یکی از بنادر هاب منطقه تبدیل می‌شد اما در سال‌های گذشته با وجود این موقعیت ممتاز جایگاه واقعی ایران در میان بنادر هاب منطقه‌ای تثبیت نشده‌است. این در حالی است که بندر جبل علی امارات متحده عربی با بهره گیری از زیرساختهای پیشرفته به انتخاب اول بسیاری از شرکت‌های کشتیرانی تبدیل شده‌است. کالاها معمولاً از بندر جبل علی به سمت کشورهای آفریقایی یا آسیای میانه ارسال می‌شوند در حالی که ایران نقش کمرنگی در این مسیرها دارد. بندر شهید رجایی باید نقطه ورود مستقیم کالاها برای افغانستان، کشورهای آسیای میانه و بازار داخلی ایران باشد اما در حال حاضر کالاها ابتدا به بندر جبل علی می‌روند و سپس از آنجا به ایران ارسال می‌شوند. قطعا تحریم‌ها در بروز این وضعیت تأثیرگذار هستند اما مسأله زیرساخت هم مهم است.
فناوری موجود در بنادر آنقدر اهمیت دارد که با ادامه این روند جایگاه ایران در مسیرهای حمل و نقل بین‌المللی تضعیف خواهد شد و بازگرداندن آن به شرایط مطلوب، دشوار خواهد بود. سه بندر شهید رجایی، چابهار و امام خمینی (ره) از ظرفیت بالایی برای تبدیل شدن به قطب‌های حمل و نقل منطقه‌ای برخوردارند اما از نظر امکانات و سرعت توسعه در مقایسه با رقبای منطقه‌ای فاصله زیادی دارند.
ضعف نظارت بر ورود و خروج کالاها و قاچاق یکی از خروجی‌های عدم توسعه فناورانه گمرک است که اثر بسیار مخربی بر اقتصاد ایران دارد.
بله برخی از تصمیم گیران اقداماتی را که باید انجام دهند به تأخیر می‌اندازند و این امر باعث عقب ماندگی سیستم گمرکی شده است. طبق قانون، بخشی از درآمدهای گمرکی باید برای سرمایه-گذاری در خود گمرک تخصیص یابد اما در عمل این اتفاق نمی‌افتد. به طور مثال ایران اکنون توانایی تولید دستگاه‌های ایکس‌ری با قیمت‌های رقابتی را دارد اما همچنان در بسیاری از گمرکات با کمبود تجهیزات نظارتی مواجه هستیم. گفتم که تعدد بالای گمرکات تجاری نیز یکی از چالش‌های بزرگ تجارت ایران است. تعداد گمرکات تجاری بسیار زیاد است؛ در حالی که در بسیاری از کشورها گمرکات تجاری محدود هستند و گمرکات مسافری، گستردگی بیشتری دارند در ایران تقریباً در هر مرز و استانی چندین گمرک تجاری وجود دارد. ما بیش از ۱۴۰ گمرک فعال داریم، در حالی که حجم واردات کشور کلا حدود ۶۰ تا ۷۰ میلیارد دلار است و نیازی به این تعداد گمرک وجود ندارد. یادآور می‌شوم که ایران در مسیر انواع قاچاق از کالا و ارز تا انسان و سلاح قرار دارد و به همین دلیل نیاز به تقویت نظارت‌های گمرکی بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. وقتی گزارش می-شود که ۵۰ درصد پوشاک کشور از طریق قاچاق وارد می‌شود یا رئیس جمهور از قاچاق میلیونها لیتر بنزین در روز صحبت می‌کند و اقدامی برای جلوگیری از آن انجام نمی‌شود، این شائبه به وجود می‌آید که موانعی برای اصلاح این وضعیت وجود دارد. پس از حوادث ۱۱ سپتامبر این مسأله در سراسر جهان به یک اولویت امنیتی تبدیل شد و بسیاری از کشورها در این زمینه سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی انجام داده‌اند.
روش‌های سنتی بررسی کالا در گمرک ناکارآمد است و در بسیاری از موارد گمرک فقط کانتینر را باز کرده و چند کارتن را بررسی می‌کند. در روش تونل زنی، یک مسیر باریک در کانتینر باز می‌شود تا مأموران بتوانند داخل آن را بررسی کنند. در برخی موارد نیز بار کاملاً تخلیه می‌شود که این روش باعث افزایش زمان ترخیص و ایجاد اختلال در فرآیند تجارت می‌شود. این روش‌ها از دقت کافی برخوردار نیستند و بسیاری از متخلفان همچنان راه‌هایی برای قاچاق پیدا کنند. در سال‌های دور زمانی که من به عنوان ترخیص کار فعالیت داشتم بارها دیدم که برخی صاحبان کالا پیشنهاد می‌دادند که کالاهای غیرقانونی را در نقاط خاصی از کانتینر مخفی کنند که کمتر در معرض کشف باشد. این نشان می‌دهد که روش‌های سنتی گمرک هنوز راه‌های فرار زیادی برای متخلفان باقی میگذارند.
با ایکس‌ری این قبیل تخلفات امکان حل و فصل دارد؟
دستگاه‌های ایکس‌ری می‌توانند کل کانتینر را اسکن و قاچاق را به سرعت شناسایی کنند. نسل جدید این دستگاه‌ها برای اسکن هر کانتینر کمتر از ۳۰ ثانیه زمان نیاز دارد که باعث افزایش دقت، کاهش قاچاق و تسریع ترخیص کالا می‌شود. همچنین گمرک ایران با تنها چهار تا شش هزار نیروی انسانی که نیمی از آنها در بخش‌های ستادی مشغول به کار هستند و نمی‌توانند در بخش اجرایی کانتینرها را بررسی کنند، نمی‌تواند به درستی فعالیت کند. این تعداد نیرو برای بررسی دستی تمام محموله‌ها کافی نیست.
در پایان بحث تأکید می‌کنم برای جلوگیری از قاچاق و افزایش سرعت و دقت در فرآیندهای گمرکی، لازم است سرمایه‌گذاری بیشتری در زمینه تجهیزات نظارتی مدرن انجام شود. امروز دیگر نمی‌توان با معیارهای گذشته برنامه‌ریزی کرد، امروزه با پیشرفت هوش مصنوعی و فناوری‌های جدید هر سالی که از دست می‌دهیم، معادل از دست دادن یک دهه در گذشته است. تصمیم گیران باید با درک اهمیت این تغییرات هرچه سریعتر در جهت توسعه فناوری-های گمرکی و افزایش کارایی سیستم‌های نظارتی اقدام کنند، چرا که در غیر این صورت بازگشت به مسیر رقابتی، هزینه‌های به مراتب بیشتری را به کشور تحمیل خواهد کرد.
