گامِ نخست علیه مازوتسوزی
فعلا جلوی ضرر را میگیریم!
شینا انصاری تصریح کرد: مازوت سوزی در نیروگاه نکا باید بررسی شود که در طول سال چند روز از سوخت مازوت استفاده می‌کنند و در حال حاضر فعلاً تصمیمی مبنی بر ممنوعیت گرفته نشده است.
محمدجعفر قائم پناه، معاون اجرایی رییس جمهور هم در این جلسه با اشاره به اینکه سال‌هاست مشکل آلودگی هوا در کشور نه‌تنها حل‌نشده بلکه تشدید هم شده است؛ گفت: کاهش کیفیت هوا نشان می‌دهد یا قانون را خوب ننوشته‌ایم یا مجری خوبی نبوده‌ایم.
خسارت مضاعف مازوت سوزی
قائم پناه همچنین بابیان اینکه «امیدواریم در مدیریت برق و گاز بتوانیم زمستان امسال را با کمترین خاموشی و قطعیِ گاز سپری کنیم»؛ خبر داد که از شنبه ۱۹ آبان مصرف سوخت مازوت در نیروگاههای سه استان مرکزی، البرز و اصفهان متوقف شود. وی افزود؛ رییس‌جمهور باهدف کاهش آلودگی هوا و حفظ سلامت عمومی، دستور توقف مازوتسوزی در نیروگاههای اراک، کرج و اصفهان را صادر کرد. نماینده وزارت بهداشت نیز در این جلسه از تأثیرات مخرب مازوتسوزی بر سلامت مردم خبر داد و اظهار داشت که در سال ۱۴۰۲ به دلیل آلودگی ناشی از مازوتسوزی، ۶۶۱ نفر در اراک و ۱۱۴ نفر در شازند و ۱۳۹۳ نفر در اصفهان جان خود را ازدست‌داده‌اند.
بهترینِ دوم یا پلان بی
باری؛ دولت میتواند برای پایان دادن به «خسارت مضاعف» مازوتسوزی، نقشه دیگری را به‌فوریت عملیاتی کند. توزیع مازوت به نیروگاههای اطراف «کلان‌شهرها» باعث می‌شود جمعیت زیادی زیر دود سمی قرار بگیرد؛ به‌طوری‌که خسارت مازوتسوزی در این حالت بیشتر است. رعایت سه پارامتر جمعیتی، مکانی و وزن تولید برق در توزیع مازوت در این نقشه، ابعاد خسارت را کم می‌کند. نیروگاههای اطراف پایتخت، ۲۰ درصد جمعیت کشور (تهران و البرز) را تحت تاثیر قرار می‌دهد که باید مازوتسوزی همه این ۹ نیروگاه کاملا متوقف شود. به دنبال عدم تحقق بهترین برنامه علیه آلودگی هوا یعنی «حذف سوخت مخرب» در نیمه دوم سال، کارشناسان «بهترین دوم» یا «پلان بی» را برای اجرا پیشنهاد کردند. در این برنامه با توجه به محدودیت‌هایی که برای گازرسانی به نیروگاه‌‌‌ها و سایر صنایع وجود دارد، استفاده از مازوت در مقاطع بُرودت هوا که مشکل تامین گاز جدی‌‌‌تر می‌شود، مجاز شمرده‌شده است، اما نقشه توزیع مازوت در کشور در پلان بی، باید با پیروی از ۱+۲ فاکتور طراحی شود. زنگ خطر آلودگی ناشی از مازوتسوزی امسال زودتر از سال گذشته به صدا درآمد و حساسیت افکار عمومی و کارشناسان نسبت به مصرف سوخت مایع پُرآلاینده از ابتدای پاییز برانگیخته شد. دیاکسید گوگرد (SO۲) یکی از شش آلاینده هوای تهران است که مقدار انتشار آن در آسمان تهران از ابتدای آبان به‌شدت افزایش یافت. منشأ اصلی انتشار این گاز در هوا در وهله اول گازهای ناشی از مازوتسوزی به‌جای گازسوزی در نیروگاه‌‌‌ها و برخی صنایع فعال در اطراف شهرها بوده و افزون بر این، خروجی اگزوز خودروهای سنگینی که سوخت با استاندارد پایین‌‌‌تر از یورو چهار استفاده می‌کنند نیز مقادیر قابل‌توجهی از اکسیدهای گوگرد را در هوا منتشر می‌کنند. در هفته‌‌‌های سپری‌شده از آبان، اگرچه هنوز شاخص کیفیت هوا به لحاظ دیاکسید گوگرد از ۱۰۰ واحد فراتر نرفت تا آلاینده اصلی هوا به شمار بیاید اما غلظت این آلاینده در آسمان تهران نسبت به شهریور حدود دو برابر شد. شاخص کیفیت هوا به لحاظ غلظت دیاکسید گوگرد در مهر امسال زیر ۳۰ و در شهریور ۲۶ واحد بود. این در حالی است که در آبان شاخص کیفیت هوا به لحاظ غلظت این آلاینده گازی یک‌‌‌باره افزایش یافت. در ابتدای آبان شاخص کیفیت هوا ازنظر دیاکسید گوگرد ۸۴ واحد بود و پس‌ازآن در روزهای هفتم، هشتم و دهم نیز به ترتیب مقادیر ۷۹، ۷۱ و ۷۴ واحد برای این شاخص ثبت شد که نه‌تنها نسبت به ماه‌‌‌های اخیر، بلکه نسبت به مدت مشابه پارسال نیز افزایش چشمگیری داشته است. البته دیاکسید گوگرد سال گذشته نیز با افزایش غلظت در ماه‌‌‌های سرد سال روبه‌رو شد که ناشی از روی آوردن صنایع و نیروگاه‌‌‌ها به مازوتسوزی بود. سال گذشته این‌طور عنوان شد که از یکسو به دلیل مشکل سوخت‌‌‌رسانی به نیروگاه‌‌‌ها از سوی شرکت گاز در روزهای سرد سال، مازوت به‌عنوان سوخت جایگزین و ارزان - اگرچه پُرآلاینده - مورداستفاده قرار گرفت. از سوی دیگر شرایط تحریم، صادرات مازوت به سایر کشورها را محدود کرده بود و در وضعیت پُر شدن انبارهای مازوت، صنایع استفاده از سوخت مایع را گزینه مناسب‌‌‌تری از گاز ارزیابی کرده و آن را جایگزین کردند. امسال اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان تهران اعلام کرد برنامه چهارماهه‌‌‌ای دارد که طی آن قرار است از ابتدای آبان تاکنون استفاده از سوخت مایع در نیروگاه‌‌‌ها و صنایع استان تهران به‌کلی ممنوع شود؛ اما باوجود اعلام این ممنوعیت از نخستین روزهای آبان، غلظت SO۲ حتی نسبت به شرایط اوج آلودگی ناشی از مازوتسوزی در سال گذشته یعنی اواخر آذر و اوایل دی‌ماه افزایش بیشتری پیدا کرد. سال گذشته در بدترین حالت، دهم دی‌ماه شاخص کیفیت هوا به لحاظ آلاینده دیاکسید گوگرد به ۶۵ واحد افزایش یافت اما امسال در ایام آبان شاخص به‌مراتب بیش از این مقدار بوده که نشانه روشنی از مازوتسوزی باوجود وعده‌‌‌هایی در خصوص حذف این سوخت دستکم در نیمه پُرآلوده سال است.
نه به مازوت با ملاحظاتی چند!
اما اکنون با توجه به اینکه امکان «نه به مازوت» به‌صورت مطلق وجود ندارد، پلان بی برای مازوتسوزی باید مدنظر سیاست‌‌‌گذاران حوزه نیرو و مسئولان کنترل آلودگی هوا قرار بگیرد. این پلان بی درواقع «بهترین دوم» به شمار می‌‌‌آید و عاقلانه‌‌‌ترین برنامه‌‌‌ای است که کارشناسان آن را در شرایط ناگزیری نسبت به مصرف مازوت در برخی مقاطع سال پیشنهاد می‌کنند.
در این برنامه «مازوتسوزی حداقلی» ملاک اصلی است اما برای استفاده حداقلی از این سوخت پُرآلاینده نیز اولویت‌‌‌بندی تعریف‌شده است؛ چنانچه اکنون نه‌تنها برنامه حذف مطلق مازوت اجرایی نشده، بلکه شاخص کیفیت هوا نشان می‌دهد حتی عملیات مازوتسوزی حداقلی نیز دستکم در سال‌های گذشته موفقیت‌‌‌آمیز اجرانشده است.
نقشه کمترین خسارت با لحاظ ۱+۲ فاکتور قابلیت اجرا دارد. بر اساس این نقشه اکنون‌که حذف مازوتسوزی در همه نیروگاههای کشور میسر نیست، باید در وهله اول نقاط مجاز به مازوتسوزی بر اساس «جمعیت زیر دود» مشخص شود. بر این اساس باید نیروگاههای واقع در نقاطی که نزدیک کانون‌‌‌های پُرجمعیت و کلان‌شهرها قرار دارند، از فهرست مازوتسوزی حذف‌شده و گازرسانی به آن‌ها با اولویت انجام گیرد. در مقابل نیروگاه‌‌‌هایی که جمعیت کمتری را به لحاظ انتشار آلودگی تحت تاثیر قرار می‌دهند، باید در اولویت استفاده از مازوت به‌جای گاز در شرایط ناگزیری قرار بگیرند. فاکتور دوم که باید در اولویت‌‌‌بندی استفاده از سوخت کم آلاینده (گاز) و پُرآلاینده (مازوت) مدنظر قرار بگیرد، وضعیت توپوگرافی و جغرافیای مناطق اطراف نیروگاههای برق در کشور است. وضعیت توپوگرافی برخی شهرها به شکلی است که به دلیل استقرار در مجاورت کوه‌‌‌ها به‌شدت مستعد حبس آلودگی هوا در آسمان هستند و درنتیجه اثر سوء مازوتسوزی در آن‌ها به‌مراتب بیشتر است. حتی شرایط قرارگیری ساختمان‌‌‌ها و میزان تراکم و ارتفاع آن‌ها نیز در میزان پراکنش آلودگی در شهرها موثر است و میتواند مانند «دیوار باد» عمل کند و مانع از خروج گازها و ذرات آلاینده از جو در زمان کوتاه شود؛ بنابراین در انتخاب نیروگاههای مازوت‌‌‌سوز این موضوع نیز باید لحاظ شود و اطراف چنین شهرهایی، گازرسانی در اولویت قرار بگیرد.
علاوه بر دو فاکتور پُراهمیت مذکور، فاکتور سومی نیز قابل‌طرح است که شاید به لحاظ اهمیت در درجه پایین‌‌‌تری نسبت به دو مورد قبلی قرار بگیرد. در فاکتور سوم موضوع میزان برق تولیدی نیروگاه‌‌‌ها باید ملاک عمل قرار بگیرد. در کشور ما بیش از ۹۰ نیروگاه فعال وجود دارد که فقط چهار نیروگاه از این تعداد، بیش از ۲ هزار مگاوات برق تولید می‌کنند. درعین‌حال برق تولیدی ۴۰ نیروگاه در کشور زیر ۵۰۰ مگاوات است؛
زیرِ دودها
بنابراین مشخص است که نیروگاه‌‌‌هایی که برق بیشتری تولید می‌کنند و اتفاقا عمدتا در نزدیکی کلان‌شهرها قرار دارند و جمعیت قابل‌توجهی از ناحیه محل استقرار آن‌ها زیر دود هستند، باید از نقشه توزیع مازوت در کشور حذف شوند. در عوض نیروگاه‌‌‌هایی که میزان تولید برق آن‌ها کمتر و درنتیجه میزان مصرف سوخت آن‌ها نیز محدودتر است، باید در اولویت مازوتسوزی در شرایط ناگزیری قرار بگیرند. درصورتی‌که سه فاکتور مذکور برای تنظیم نقشه توزیع مازوت لحاظ شود، می‌‌‌توان ادعا کرد بهترین نقشه ممکن با کمترین خسارت آلودگی در پاییز و زمستان میتواند اجرا شود. با لحاظ فاکتورهای مذکور انتظار می‌رود شش نیروگاه اطراف تهران با توجه به اینکه حداقل ۲۰ درصد از جمعیت کشور یعنی ساکنان دو استان تهران و البرز را زیر دود مازوت قرار می‌دهند، در اولویت تامین گازرسانی قرار بگیرند و مازوتسوزی در محدوده این دو استان متوقف شود. نیروگاههای مذکور عمدتا در فاصله ۲۰ تا ۱۱۰ کیلومتری پایتخت مستقر هستند و دولت با این اقدام میتواند از مضرات آلودگی برای یک‌‌‌پنجم جمعیت کشور که ساکن تهران و البرز هستند، بکاهد. بر اساس سرشماری سال ۹۵ جمعیت استان تهران ۱۳ میلیون و ۲۶۷ هزار نفر و جمعیت استان البرز دو میلیون و ۷۱۲ هزار نفر است که معادل یک‌‌‌پنجم جمعیت ۸۵ میلیونی کشور است. دراین‌بین نیروگاههای شهید منتظر قائم، پرند و دماوند که داخل حریم استان تهران قرار دارند و نیز نیروگاه شهید رجایی که اگرچه در حدفاصل قزوین - کرج واقع‌شده اما به لحاظ جهت وزش باد، گازهای متصاعد از آن روانه تهران می‌شود اولویت بیشتری برای گازرسانی دارد. مشخص است که گازرسانی به شش نیروگاه از مجموع بیش از ۹۰ نیروگاه کشور میتواند خطر مازوت را برای یک‌‌‌پنجم جمعیت کشور برطرف کند. درعین‌حال مازوت در نیروگاه‌‌‌هایی مصرف شود که هم جمعیت کمتری را تحت‌‌‌الشعاع قرار می‌دهند، هم میزان برق تولیدی آن‌ها کمتر است و هم در مجاورت شهرهایی قرار دارند که امکان حبس آلودگی به لحاظ وضعیت توپوگرافی در آن‌ها به‌مراتب کمتر است.
امسال وضعیت وخیم آلودگی ناشی از مازوتسوزی زودتر و شدیدتر از سال گذشته آغازشده و این در حالی است که استفاده از این سوخت ارزان و پُرآلوده میتواند علاوه برافزایش غلظت گاز بی‌‌‌رنگ و نامرئی دیاکسید گوگرد، بر غلظت ذرات معلق موجود در جو که آسمان را آشکارا مکدر و دچار مه دود می‌کند، بیفزاید و زمینه‌‌‌ساز نقل‌وانتقال و پراکنش بیشتر ویروس در هوا به‌واسطه ذرات آلوده شود.
از طرفی نگرانی از بابت افزایش انتشار آلاینده گازی دیاکسید گوگرد ازاین‌جهت که ماندگاری آن در هوا، ۲ تا ۴ روز بوده و از همه آلاینده‌‌‌های دیگر بیشتر است، صورت جدی‌‌‌تری دارد؛ چراکه ماندگاری بالا قدرت تخریب این گاز در ریه شهروندان را افزایش می‌دهد و نیز درنتیجه عوارض ناشی از آلودگی هوا، «آسیب‌‌‌پذیری ریه» را نیز افزایش می‌دهد.
