راه ناگزیر بازیافت
چرا ضایعات برای صنایع فولاد جهان اهمیت کلیدی دارد؟
رقابت برای بازیافت
حفظ منابع طبیعی، کاهش آلودگی، صرفه‌جویی در انرژی و کاهش هزینه‌ها از عمده دلایلی است که برای بازیافت ضایعات گفته می‌شود. با این حال ضریب بازیافت ضایعات انواع کالا متفاوت است. در صنعت فولاد اما بازیافت ساده و بسیار سودآور است و جزو آن دسته از مواد صنعتی در جهان به شمار می‌رود که بدون آنکه خواص خود را از دست بدهد می‌تواند بارها و بارها بازیافت شود و مورد استفاده دوباره قرار گیرد. بنابراین بیشتر از ۹۰ درصد فولاد تولیدشده، می‌تواند دوباره به چرخه این صنعت برگردد.
نکته دیگر این است که با توجه به خواص مغناطیسی فولاد، این آلیاژ به راحتی از ضایعات قابل تفکیک است و به عبارتی نرخ بازیابی بالایی دارد.
حالا بیشتر از نیم‌قرن است که بازیافت فولاد اقتصادی شده است. در سال ۲۰۱۲ حدود ۳۰ درصد فولاد تولیدی جهان یعنی معادل حدود ۵۰۰ میلیون تن با استفاده از ذوب قراضه تولید شد. قراضه بیشتر در کشورهایی وجود دارد که از دو قرن قبل شروع به صنعتی شدن کرده و مصرف‌کننده بزرگ فولاد دنیا بودند. این کشورها برای رقابت با یکدیگر رو به تولید و ساخت وسایل سنگین از جمله تانک، زره‌پوش و نظایر آنها آوردند. با این حال همچنان بازیافت فولاد در سراسر جهان چندان مورد توجه قرار نگرفته است. حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد فولادی که در دنیا تولید می‌شود با استفاده از سنگ آهن است اما نگاه به بازیافت فولاد و ضرورت‌های آن مدام در حال تغییر و بهبود بوده است.
بر اساس گزارش انجمن جهانی فولاد سالانه بیش از ۶۵۰ میلیون تن فولاد بازیافت می‌شود. با این حال نرخ جهانی بازیابی فولاد در بخش‌های مختلف، متفاوت است. این نرخ برای فولاد ساختمانی و خودروسازی ۸۵ درصد، برای فولاد مورد استفاده در ماشین‌آلات ۹۰ درصد و برای فولاد مورد استفاده در مصارف خانگی و برقی حدود ۵۰ درصد است.
نکته مهم‌تر آنکه بازیافت فولاد موجب صرفه‌جویی قابل توجهی در میزان مصرف انرژی و مواد خام می‌شود. به‌طور کلی با تبدیل هر هزار کیلوگرم فولاد قراضه به فولاد جدید، بیش از ۱۴۰۰ کیلوگرم سنگ آهن، ۷۴۰ کیلوگرم زغال‌سنگ و ۱۲۰ کیلوگرم سنگ آهک صرفه‌جویی می‌شود.
گذشته از این بازیافت فولاد اهمیت کلیدی در حفظ محیط زیست و از آن‌سو توجیه اقتصادی دارد؛ چرا که با صرفه‌جویی در مصرف انرژی و آب، هزینه پایین‌تری نسبت به استخراج معدنی دارد و باعث کاهش هزینه تولید و پایین آمدن قیمت نهایی می‌شود. میزان گازهای سمی که در حین بازیافت ذوب آهن‌های بازیافتی آزاد می‌شود درصد بسیار پایین‌تری در مقایسه با گازهای آزادشده هنگام ذوب آهن خام دارد و کاهش آلودگی هوا و آب از شاخص‌ترین مزیت‌های زیست‌محیطی بازیافت فلزات است.
بازیافت فولاد می‌تواند تا ۷۵ درصد در مصرف انرژی و ۴۰ درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کند. همچنین باعث کاهش ۸۶درصدی آلودگی هوا در فرآیند تولید فولاد و کاهش ۷۶درصدی آلودگی آب می‌شود. به جز این سبب صرفه‌جویی ۹۰درصدی در مواد اولیه مصرفی خواهد شد.
به همین دلیل است که فولادسازان بزرگ جهان و کشورهای توسعه‌یافته، به صورت مدام درصدد افزایش بازیافت فولاد و کاهش صادرات آن هستند. بر اساس گزارشGMK در ژانویه تا ژوئن 2024، اتحادیه اروپا مصرف قراضه را 8/ 8 درصد نسبت به سال قبل افزایش داده و به 61/ 43 میلیون تن رسانده است. صادرات قراضه از کشورهای اتحادیه اروپا هم در نیمه اول سال با 7/ 18 درصد کاهش در سال به 36/ 7 میلیون تن رسید. در این میان، چین جایگاه خود را به عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده ضایعات فلزی در جهان حفظ کرده و در بازه زمانی گفته‌شده چین 54/ 122 میلیون تن ضایعات فلزی استفاده کرده است. مصرف قراضه در ترکیه در این دوره با 1/ 13 درصد افزایش سالانه به 71/ 15 میلیون تن رسید، در هند با ۱۴ درصد رشد در سال، مصرف ضایعات به 8/ 17 میلیون تن افزایش داشته است. در آمریکا هم مصرف ضایعات فولادی در نیمه اول سال 6/ 27 میلیون تن بوده است.
در مجموع گزارش‌های انجمن جهانی فولاد حاکی از آن است که کشورهای سرتاسر جهان در حال افزایش ظرفیت بازیافت فولاد مستعمل با سرعت فزاینده‌ای هستند. به‌طوری که طبق آمار انجمن جهانی فولاد، در سال ۲۰۲۱، تقاضای چین برای قراضه فولاد به 2/ ۲۲۶ میلیون تن رسید که بالاترین میزان در میان سایر بازارهای پیشرو است. از سوی دیگر در آن سال، مصرف جهانی قراضه فولاد از 2/ 473 میلیون تن در سال ۲۰۲۰ به حدود 5/ 503 میلیون تن رسید.
پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که با افزایش مصرف فولاد در جهان و تغییرات در مقررات زیست‌محیطی و استانداردهای بازیافت، مصرف ضایعات فولاد رو به افزایش باشد. گذشته از این بهبود فناوری‌های بازیافت فلزات می‌تواند موجب کاهش هرچه بیشتر قیمت تمام‌شده فولاد شود و رقابت بر سر قیمت، انگیزه بیشتری برای بازیافت فولاد ایجاد می‌کند.
پاشنه‌آشیل بازیافت در فولاد ایران
افزایش رقابت جهانی برای بازیافت فولاد در شرایطی است که ایران یکی از ۱۰ تولیدکننده بزرگ فولاد جهان است و بازیافت فولاد را آن چنان که باید و شاید جدی نگرفته است.
بر اساس گزارش انجمن جهانی فولاد، تولید فولاد جهان در سال ۲۰۲۳ میلادی یک میلیارد و ۸۴۹ میلیون و ۷۰۰ هزار تن بوده است که حاکی از رشد یک‌دهم درصدی تولید فولاد نسبت به سال ۲۰۲۲ است. این گزارش حاکی از آن است که ایران با تولید ۳۱ میلیون و ۱۰۰ هزار تن دهمین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان است.
چین، بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد جهان در سال ۲۰۲۳ یک میلیارد و ۱۹ میلیون و ۱۰۰ هزار تن فولاد تولید کرده است و هند در جایگاه دومین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان در سال ۲۰۲۳ میلادی ۱۴۰ میلیون و ۲۰۰ هزار تن فولاد تولید کرد.
ژاپن سومین تولیدکننده بزرگ فولاد دنیا در سال ۲۰۲۳ میلادی ۸۷ میلیون تن فولاد تولید کرد و آمریکا در جایگاه چهارمین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان در سال ۲۰۲۳ میلادی ۸۰ میلیون و ۷۰۰ هزار فولاد تولید کرد.
روسیه رتبه پنجم تولید فولاد جهان را پس از کشورهای یادشده در سال ۲۰۲۳ به خود اختصاص داد و تولید آن در این سال به ۷۵ میلیون و ۸۰۰ هزار تن رسید. کره جنوبی در رتبه ششم تولید جهانی فولاد، تولید خود را به ۶۶ میلیون و ۷۰۰ هزار تن رساند و آلمان هفتمین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان بود. این کشور در سال ۲۰۲۳ میلادی ۳۵ میلیون و ۴۰۰ هزار تن فولاد تولید کرد.
ترکیه در سال ۲۰۲۳ در جایگاه هشتمین تولیدکننده برتر فولاد در جهان ۳۳ میلیون و ۷۰۰ هزار تن فولاد تولید کرد و برزیل نهمین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان در سال ۲۰۲۳ بود و در این سال ۳۱ میلیون و ۹۰۰ هزار تن فولاد تولید کرد.
ایران در حالی یکی از ۱۰ تولیدکننده بزرگ فولاد جهان شناخته می‌شود که راه درازی برای درک اهمیت بازیافت فولاد پیشرو دارد و در حال حاضر یکی از ابتدایی‌ترین چالش‌های توسعه صنعت فولاد کشور، تامین مواد اولیه از جمله سنگ آهن است. در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ تولید ۵۵ میلیون تن فولاد خام هدف‌گذاری شده است، اما این میزان تولید فولاد، سالانه به ۱۶۲ میلیون تن سنگ آهن نیاز دارد. با این حال در حال حاضر تولید سنگ آهن کشور حدود ۸۰ میلیون تن است و نیاز به رشد سالانه 9/ 2 درصد تولید سنگ آهن دارد. گذشته از این در صورتی که اکتشافات جدید معدنی برای تولید بیشتر سنگ آهن رخ ندهد ذخایر موجود تنها جوابگوی نیاز تا ۱۰ سال بعد برای تولید ۵۵ میلیون تن فولاد خواهد بود.
گذشته از این، چالش‌های زیست‌محیطی یکی از ابرچالش‌های ایران شناخته می‌شود و حدود ۸۰ درصد از کل مساحت کشور آب‌وهوای خشک و نیمه‌خشک دارد، به‌طوری که بارندگی در این مناطق بسیار کم و سالانه بین ۵۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر است. مناطق بیابانی حدوداً ۶۰ درصد از مساحت ایران را دربر می‌گیرد. بیابان‌های کشور شامل ۶۱ درصد اراضی بیابانی و کویری، ۲۴ درصد شنزارها و ۱۵ درصد تپه‌های شنی است. در کشور مجموع بارش سالانه به‌طور میانگین ۱۲۰ میلیارد مترمکعب است که حدود ۹۵ میلیارد مترمکعب آن استفاده می‌شود. برای رسیدن به چشم‌انداز ۲۰ساله در افق ۱۴۰۴ برای تولید ۵۵ میلیون تن فولاد خام، سالانه به ۲۵۶ میلیون مترمکعب آب نیاز است که حدود 5/ 1 برابر مقدار فعلی است. بنابراین برای تولید پایدار فولاد توجه به بازیافت ضایعات غیرقابل چشم‌پوشی به نظر می‌رسد.
فولاد منهای بازیافت یا اتلاف سرمایه ملی
حمیدرضا رستگار، رئیس اتحادیه فروشندگان آهن و فولاد تهران، می‌گوید که بازار معاملات ضایعات آهن و فولاد در جهان رو به گسترش است. کاهش دسترسی به مواد خام و تغییرات اقلیمی از جمله دلایلی است که رستگار برای افزایش معاملات ضایعات فلزی در جهان مطرح می‌کند و توضیح می‌دهد که کشورهای توسعه‌یافته به دنبال بهبود فناوری‌های بازیافت فلزات و افزایش قدرت رقابت خود در این بازار هستند. به‌طوری که کشورهای توسعه‌یافته در حال حاضر بزرگ‌ترین خریداران ضایعات فلزی جهان هستند. در عین اینکه تلاش می‌کنند صادرات ضایعات را مدام کاهش دهند. این در حالی است که اهمیت ضایعات فلزی در ایران کمتر درک شده است.
او در ادامه تاکید می‌کند که با این حال در سال‌های اخیر نه‌تنها در سایر کشورهای جهان، که در ایران هم بازار مبادلات ضایعات فلزی بسیار پررونق شده و در ایران بر شمار افراد فعال در این بازار مدام افزوده شده است و حجم عظیمی از ضایعات فلزی در بازار ایران مبادله می‌شود که در نهایت تبدیل به شمش و قطعات فولادی می‌شود و تولیداتی مانند تسمه، میلگرد و انواع ورق‌های فولادی و... از همین ضایعات فلزی تولید می‌شوند.
رستگار در ادامه تاکید می‌کند که «بازیافت ضایعات امروز در دنیا به عنوان یک رکن جدانشدنی تولید پایدار شناخته شده است. از آن جهت که تولید در تعارض با محیط زیست نباشد و از سوی دیگر هزینه تولید کاهش داشته و مواد قابل مصرف هدر نروند. بنابراین نگاه به بازیافت هم نگاهی اقتصادی و هم محیط زیستی است که در نهایت به تولید پایدار می‌انجامد. متاسفانه این نگاه به بازیافت در ایران وجود ندارد و تنها برخی برندهای شناخته‌شده در چرخه تولید خود به بازیافت و پسماند صنایع اهمیت می‌دهند و در بخش‌های مختلف تولید و توزیع شاهد هستیم که ضایعات بخش بزرگی از سرمایه ملی را هدر می‌دهد».
رئیس اتحادیه فروشندگان آهن و فولاد تهران در ادامه تاکید می‌کند: «در صنعت فولاد جهان هم بازیافت یک رکن اساسی زنجیره تولید به شمار می‌آید و از آنجا که فلزات کالاهای قابل تجدید هستند می‌توانند با بازیافت دوباره وارد چرخه مصرف و اقتصاد شوند. بنابراین بازیافت فلزات و فولاد اهمیت خاصی دارد و در بازار جهان تجارت مخصوص به خود دارد.»
به گفته این فعال بازار فلزات بیشترین ضایعات فولاد و آهن کشور از صنعت ساختمان استخراج می‌شود و اسقاط شده و با فرآیندهایی تبدیل به مقاطع فولادی می‌شود و دوباره به چرخه مصرف برمی‌گردد.
رستگار توضیح می‌دهد: «همان‌گونه که اشاره شد در ایران هم ضایعات فلزی بازار پررونقی دارد، اما هنوز جایگاه بازیافت ضایعات در تولید فولاد چندان شناخته نشده است و فناوری‌های مورد نیاز آن و بهبود این فناوری‌ها آنقدرها مورد توجه نبوده است. هرچند که با رشد نیاز به مواد اولیه در صنعت فولاد، تجار ایرانی به اندازه کافی انگیزه خرید ضایعات فولاد را دارند و تمایل دارند که آهن دست دوم خریداری کنند یا ضایعات فلزی وارد کنند، اما در زمینه حمل‌ونقل یا واردات ضایعات با چالش‌های زیادی روبه‌رو هستند. باید به‌طور کل گفت که اهمیت بازیافت ضایعات در بازار ایران هم نسبت به سال‌های گذشته بیشتر درک شده است و در این زمینه فعالان اقتصادی باتجربه و توانمندی وجود دارند و تولید از ضایعات حجم قابل توجهی دارد. اما با توجه به اینکه ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد جهان است، این حوزه باید مورد مطالعه و برنامه‌ریزی جدی قرار گیرد و بازیافت ضایعات فلزی با جدیت بیشتری دنبال شود و ضمن آنکه میزان جذب ضایعات فلزی افزایش پیدا می‌کند صادرات آن به نفع صنایع فولاد مستقر در داخل کشور و محیط زیست و کاهش مصرف آب، کاهش داشته باشد.
در واقع باید گفت که صادرات ضایعات آهن و فولاد می‌تواند به نوعی صادرات آب از کشور به شمار آید یا در نگاه کلی‌تر باید گفت که نادیده گرفتن بازیافت ضایعات فولاد می‌تواند نوعی هدررفت آب و منابع خام و اتلاف سرمایه ملی تلقی شود.
