راز سرمایه
بازارهای مالی ایران چه جایگاهی در دنیا دارند؟
با وجود تحریم‌های متعدد طی سال‌های اخیر، قطعاً ایران از رقابت در میان بازارهای مالی جا مانده، اما با این حال با شناخت بهتر انواع بازارهای مالی در جهان و ایران و همچنین نحوه سرمایه‌گذاری در این بازارها می‌توانیم آینده بهتری را در این مسیر رقم بزنیم.
شناخت بازارهای مالی
بازارهای مالی شامل هر مکان یا سیستمی است که به خریداران و فروشندگان ابزاری برای تجارت ابزارهای مالی، از جمله اوراق قرضه، سهام، ارزهای بین‌المللی مختلف و مشتقات ارائه می‌دهند. در واقع بازارهای مالی تعامل میان کسانی را که به سرمایه نیاز دارند با کسانی که سرمایه برای سرمایه‌گذاری دارند تسهیل می‌کند.
به‌طور کلی به هر بازاری که در آن تجارت صورت می‌گیرد بازار مالی گفته می‌شود. در گذشته بازار مالی تنها در مکان‌های فیزیکی و مسقف که خریداران و فروشندگان گردهم جمع می‌شدند و دارایی خود را در ازای کالا یا پول مبادله می‌کردند معنا پیدا می‌کرد. اما امروزه مفهوم بازارهای مالی شامل بسترهای آنلاین مانند بازار ارز دیجیتال، فارکس و بورس هم می‌شود. به همین دلیل است که در این روزها افراد بیشتری به سمت بازارهای مالی روی آورده‌اند و حتی در کنار کارهای دیگر از این بازارها کسب سود می‌کنند، زیرا تجارت در یک بستر آنلاین بدون نیاز به حضور فیزیکی در یک مکان خاص یک مزیت بسیار مهم در دنیای امروز است.
بازارهای مالی با تخصیص منابع و ایجاد نقدینگی برای کسب‌و‌کارها و کارآفرینان، نقش حیاتی در تسهیل عملکرد اقتصادهای سرمایه‌داری ایفا می‌کنند. بازارها تجارت دارایی‌های مالی را برای خریداران و فروشندگان آسان می‌کند. بازارهای مالی محصولات اوراق بهاداری را ایجاد می‌کنند که بازدهی را برای کسانی که دارای وجوه مازاد هستند (سرمایه‌گذاران/ وام‌دهندگان) فراهم می‌کند و این وجوه را در اختیار کسانی قرار می‌دهد که به پول اضافی (قرض‌گیرندگان) نیاز دارند.
بازار سهام تنها یکی از انواع بازارهای مالی است. بازارهای مالی زمانی ایجاد می‌شوند که مردم ابزارهای مالی از جمله اوراق بهادار، اوراق قرضه، ارزها و مشتقات را خریداری می‌کنند و می‌فروشند. بازارهای مالی به شدت به شفافیت اطلاعاتی متکی هستند تا اطمینان پیدا کنند که بازارها قیمت‌هایی را که کارآمد و مناسب هستند تعیین می‌کنند.
بازارهای مالی نقش مهمی در اقتصاد هر کشوری ایفا می‌کنند و هر کشوری حداقل یک بازار مالی رسمی دارد که سهام شرکت‌هایی خاص در آن خرید و فروش می‌شود. بازار سهام، بازار اوراق قرضه، بازار تبادل ارزهای خارجی و بازار مشتقات از مهم‌ترین بازارهای مالی در دنیا هستند که روزانه صدها میلیارد دلار پول در آنها جابه‌جا می‌شود.
انواع بازارهای مالی جهانی
۱- بورس
بورس یا بازار سهام فراگیرترین بازار مالی به‌شمار می‌رود. همان‌گونه که شاهدیم در این روزها بسیاری از مردم عادی که حتی تخصصی در بازارهای مالی ندارند صاحب یک کد بورسی هستند. در بازار سهام به خریدوفروش سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس از سوی معامله‌گران و شرکت‌های سرمایه‌گذاری پرداخته می‌شود. همچنین عرضه اولیه بخشی از سهام شرکت‌ها در بازار سهام به تامین سرمایه شرکت‌ها کمک می‌کند. بعد از عرضه اولیه، سهام شرکت‌ها در بازار ثانویه شناخته شده و بین خریداران و فروشندگان معامله می‌شود. معاملات در بازار سهام به صورت متمرکز انجام می‌شود و یک نهاد ناظر آن را کنترل می‌کند.
البته معاملات سهام در بازارهای خارج از بورس که فرابورس نام دارد نیز انجام می‌شود. فرابورس، بازاری است که تنها یک نهاد خاص بر آن نظارت ندارد و غیرمتمرکز است. وجود این بازارها، سرمایه‌گذاری در بورس آمریکا یا سهام سایر کشورهای خارجی را برای ایرانیان ممکن کرده است.
۲- بازار اوراق قرضه
اوراق قرضه یا بازار بدهی، یکی از انواع بازارهای مالی در جهان است که در آن اوراق قرضه خریدوفروش می‌شود. اوراق قرضه اوراقی هستند که سرمایه‌گذاران آنها را خرید‌ه و بعد از مدت معین با بهره‌ای که از پیش تعیین‌شده پول خود را دریافت می‌کنند و دولت‌ها و شرکت‌ها که منتشرکننده اوراق قرضه هستند با فروش آنها، سرمایه مورد نیاز برای انجام پروژه‌های مورد نیاز خود را از مردم قرض گرفته و پس از مدتی مشخص، آن را پس می‌دهند. البته معمولاً طی این دوره، به دارندگان اوراق قرضه، سود دوره‌ای پرداخت می‌شود. بازار سهام و اوراق قرضه در تقسیم‌بندی بازارهای مالی جهانی از زیرمجموعه‌های بازار سرمایه به شمار می‌آیند.
۳- بازار فارکس؛ بازار ارز
بازار فارکس یکی از شناخته‌شده‌ترین و بزرگ‌ترین بازارهای مالی جهان و در عین حال نقدشونده‌ترین بازار دنیا به‌شمار می‌رود. منظور از نقدشوندگی، سرعت بالای فروش دارایی و تبدیل آن به پول نقد است.
در فارکس مشارکت‌کنندگان به خریدوفروش و معامله‌گری روی جفت ارزها می‌پردازند. منظور از جفت ارز، نسبت دو ارز به همدیگر است. به عنوان مثال، جفت ارز EURUSD بیانگر نسبت ارزش یورو به دلار است.
به گزارش سایت بانک تسویه بین‌المللی، در بازار فارکس، حجم معاملات روزانه بیش از ۵/ ۷ تریلیون دلار است. امکان ترید کردن در فارکس از طریق ثبت‌نام در یک بروکر معتبر نیز برای ایرانیان وجود دارد.
۴- بازار کالا یا کامودیتی‌ها
بازار کالاها که در کشور خودمان با عنوان بورس کالا نیز شناخته می‌شود، یکی دیگر از انواع بازارهای مالی است و همان‌طور که از نامش پیداست، محلی برای خریدوفروش دارایی‌ها و کالاهای فیزیکی است که تولیدکنندگان مواد اولیه و کالا، محصولات خود را به متقاضیان می‌فروشند. انواع کالاها از کشاورزی و صنعتی تا نفت و گاز در این بازارها مبادله می‌شوند.
در انواع بازارهای کامودیتی جهانی، کالاهای فیزیکی با پول نقد مبادله می‌شوند، اما از طریق بازارهای مشتقه می‌توان به خریدوفروش این دارایی‌ها، بدون نیاز به تحویل فیزیکی پرداخت. برای مثال از طریق بازار فارکس می‌توانید، اونس جهانی طلا را بخرید و بفروشید و صرفاً از نوسانات قیمت آن به کسب بازدهی بپردازید.
۵- بازار مشتقه
به ترکیبی از انواع قراردادهای مشتقه در بازارهای مالی جهانی، بازار مشتقه گفته می‌شود که بر پایه دارایی‌های مالی همچون سهام، ارزها، کالاها و... به وجود آمده‌اند. منظور از مشتقه، قراردادی است که ارزش آن وابسته به دارایی پایه مورد اشاره در قرارداد است. برای مثال قرارداد مشتقه نفت، با توجه به قیمت دارایی پایه یعنی نفت، منعقد می‌شود.
۶- بازار ارزهای دیجیتال
در طی چند سال گذشته شاهد ظهور و گسترش بازار جدیدی به نام بازار ارزهای دیجیتال بوده‌ایم. این ارزها مبتنی بر فناوری بلاک‌چین بوده و هدف اصلی خود را راحت کردن مبادلات و زندگی روزمره قرار داده است. از شناخته‌شده‌ترین ارزهای دیجیتالی که در حال حاضر معامله می‌شوند، بیت‌کوین، اتریوم و تتر هستند. البته به دلیل آنکه نظارت خاصی بر بازار ارزهای دیجیتال وجود ندارد و نوسانات قیمت در آن نیز بسیار زیاد است، سرمایه‌گذاری در این بازار ریسک بسیار زیادی دارد.
مقایسه بورس در ایران با بورس‌های خارجی
بورس در ایران در کنار تمامی جذابیت‌هایی که برای سهامداران دارد، از نظر معیارهای جهانی از مشکلات اساسی رنج می‌برد و نسبت به بورس‌های معتبر دنیا از تفاوت‌های اساسی برخوردار است که این تفاوت‌ها در نهایت باعث ناکارایی بورس در رسیدن به اهداف اقتصادی خود شده و گاهی نیز رویگردانی سهامداران از این بازار را به دنبال دارد.
برای مقایسه بورس در ایران و بورس‌های کشورهای خارجی باید تعداد شرکت‌های عضو بورس، ارزش بازار، میانگین سرعت گردش در سهام و ارزش یا حجم معاملات ماهانه را بررسی کرد.
تعداد شرکت‌های عضو بورس: براساس آمارهای موجود، گروه بورس ژاپن (ترکیب بورس توکیو و بورس اوساکا)، بیشترین تعداد شرکت‌ها را به خود اختصاص داده است (در آمار بورس تهران، شرکت‌های عضو بازار فرابورس محاسبه نشده‌اند). البته باید به این موضوع اشاره کرد که بورس تهران هیچ عضو خارجی ندارد. این در حالی است که در آمار بورس بسیاری از کشورها عضو خارجی نقشی بسزا ایفا می‌کند؛ برای مثال بورس وین با ۷۴۱ شرکت عضو خارجی از این منظر رتبه نخست را از آن خود کرده است.
ارزش بازار: راه بعدی که براساس آن می‌توانیم بورس تهران و بورس‌های جهانی را با یکدیگر مقایسه کنیم ارزیابی آنها از نظر ارزش بازار است. براساس آمار منتشرشده در مارس ۲۰۲۳، بورس نیویورک بزرگ‌ترین بورس جهان است که بیشترین ارزش بازار را در میان سایر بورس‌های جهان به خود اختصاص داده است. طبق این آمارها و براساس آنچه در نمودار ۲ مشخص است فاصله ارزش بازار بورس تهران و بورس نیویورک بسیار زیاد است.
میانگین سرعت گردش در سهام: میانگین سرعت گردش سهام از دیگر روش‌های سنجش بورس تهران با بورس‌های خارجی است. مقصود از میانگین سرعت گردش سهام، حجم در گردش ارزش هر بورس است. برای مثال براساس آخرین آمار بانک جهانی، نرخ یا سرعت گردش سهام در کل بازارهای بورس آمریکا در سال ۲۰۱۸ معادل ۵/ ۱۰۸ درصد بوده است. یعنی هر سهم به‌طور متوسط یک بار خریدوفروش شده است. یا نرخ گردش سهام در ایتالیا ۳۵۰ درصد است، یعنی هر سهم به‌طور متوسط ۵/ ۳ بار خریدوفروش شده است. آخرین آمار بانک جهانی در سال ۲۰۲۰ میلادی نشان می‌دهد که نرخ گردش سهام در بازار ایران حدود ۳۸ درصد بوده است. یعنی در این مدت تنها حدود یک‌سوم از سهام بازار مورد معامله قرار گرفته است. با وجود این، این نرخ همان‌طور که در نمودار ۳ مشاهده می‌شود، از گذشته تاکنون در ایران در حال افزایش بوده است.
ارزش و حجم معاملات ماهانه: حجم معاملات ماهانه از دیگر مولفه‌هایی است که می‌توان برای مقایسه میزان نقدشوندگی سهام در بورس‌های مختلف دنیا در نظر گرفت. به‌طوری که هرچه حجم معاملات بیشتر باشد، نقدشوندگی یا سرعت فروش و تبدیل سهام به پول نقد بیشتر است. البته ارزش معاملات ماهانه بورس ایران در آمارهای رسمی ثبت نشده است. اما با محاسبه‌ای سرانگشتی می‌توان فهمید که معادل دلاری ارزش معاملات ماهانه بورس تهران نسبت به بورس سایر کشورها رقمی ناچیز است.
سخن پایانی
همان‌طور که عنوان شد تفاوت بورس در ایران با بورس سایر کشورها سبب شده تا نتوانیم در بازارهای مالی جهانی رقابت اثرگذاری داشته باشیم. یکی از مهم‌ترین این تفاوت‌ها حضور دولت به عناوین مختلف در بازار سهام است.
همچنین کشورهایی مانند ایران نیازمند سرمایه‌گذاری خارجی هستند. اما دسترسی به چنین اتفاقی برای بورس تهران به‌سادگی نخواهد بود و نیازمند آرامش‌های اقتصادی و سیاسی در سطح کشور است که از عوامل مهم جذب سرمایه‌گذار خارجی هستند.
از طرفی یکی از عوامل اثرگذار در رشد اقتصادی مداوم کشورها، توسعه بخش مالی و بازارهای مالی آنهاست. در واقع بازار و سیستم‌های مالی توسعه‌یافته‌تر، نه‌تنها فعالیت سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی را به موفقیت نزدیک می‌کنند، بلکه موجب می‌شوند اقتصاد یک کشور توانایی تجربه نرخ‌های رشد بالاتر را نیز به دست آورد. با این حساب پیش از ورود و کسب موفقیت در بازار مالی باید شناخت لازم از ماهیت و سازوکارهای اعمال‌شده بر این بازارها را به دست آورد. البته موارد بسیار دیگری نیز وجود دارد که می‌تواند بازارهای مالی ایران را تقویت کند و مقدمه رقابت با بازارهای مالی جهانی را فراهم کند.
