رنج برنج
با حذف شالیزارهای لنجان، زاینده‌رود جاری شد؟
سطح زیر کشت برنج در اصفهان از ۲۲هزار هکتار به حدود۴هزار هکتار کاهش‌یافته و مسوولان باید پاسخ دهند که ۱۸هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی استان به چه سرنوشتی دچار شده؟ آیا هنوز هم کاربری کشاورزی دارند یا ویلا و باغ از میان آن‌ها سر برکشیده و آمار تغییر کاربری‌های پنهانی و غیرمجاز را در اصفهان درشت‌تر کرده است؟»
در سال‌های اخیر جهاد کشاورزی به دلیل خشک‌سالی با جدیت تمام ۱۴ استان کشور را از تولید برنج که‌بسیار آب‌بر است، منع کرد و حذف برنج لنجان در حالی رخ داد که این کالای استراتژیک توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به ثبت معنوی در فهرست آثار ناملموس ملی کشور رسیده و موزه برنج نیز در سده لنجان تاسیس شده است.
ازجمله مزایای شالی‌کاری می‌توان به ایجاد اشتغال واقعی در بخش کشاورزی و صنعت، تامین بخشی از نیاز غذایی داخلی و جلوگیری از واردات به‌ویژه در شرایطی که بر لزوم اقتصاد مقاومتی تاکید می‌شود، حفاظت و جلوگیری از بایر ماندن خاک که موجب فرسودگی آن می‌شود، اشاره کرد.
رنج‌کاری میراثی
در حال حاضر حدود ۶۵ درصد از برنج ایرانی در دو استان گیلان و مازندران تولید می‌شود که با سهم نزدیک به ۱۳ درصدی گلستان، حدود ۷۸ درصد از برنج ایرانی در سه استان شمالی تولید می‌شود. بنابراین در وهله اول شاید گفته شود با توجه به تولید سالانه ۳ میلیون تنی برنج در کشور، ممنوعیت کاشت برنج در استان‌هایی به‌جز سه استان شمالی باعث کاهش ۲۲ درصدی تولید برنج در کشور خواهد شد.
تا سال ۱۴۰۰، از ۳۱ استان کشور، کشت برنج در ۲۲ استان (کم یا زیاد) در حال انجام است. استان‌ها به ترتیب سطح زیر کشت عبارت‌اند از: مازندران، گیلان، خوزستان، گلستان، فارس، لرستان، آذربایجان شرقی، ایلام، زنجان، اصفهان، چهار‌محال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی، اردبیل، قزوین، کرمانشاه، کردستان، آذربایجان غربی، خراسان جنوبی و کرمان.سطح زیر کشت برنج در سال۱۴۰۰در اصفهان ۲۱۰۰هکتار و میزان تولید برنج در این استان ۱۱۷۶۷تن بوده است. باوجود همه اماواگرها مرادمند، رئیس سازمان جهاد کشاورزی اصفهان معتقد است برنج لنجان به دلیل دوره رشد کوتاه دو تا دو و نیم ماهه و نوع گونه، مصرف آب کمی دارد به‌طوری‌که بسیاری از محصولات باغی، آب بیشتری از این نوع برنج مصرف می‌کنند.
برنج لنجان در استان اصفهان، سابقه کشت ۵۰۰ ساله دارد و به‌نوعی به دلیل سابقه زیاد، نیاز کم به آب و رقم خاص آن‌که در هیچ نقطه دیگری قابل‌کشت نیست، جزو میراث معنوی اصفهان محسوب می‌شود. می‌گویند برنج‌کاری در لنجان یک‌سوم برنج‌کاری در فیروزآباد و خوزستان آب مصرف می‌کند.
حذف برنج یا حل مساله؟
برای تعیین میزان آب موردنیاز شالی‌کاری در اصفهان فقط می‌توان به نتایج پژوهش‌ها استناد کرد. در سال ۸۵پژوهشی با عنوان «مقایسه نیاز آبی برنج و سایر محصولات زراعی در منطقه اصفهان جهت مدیریت بهینه منابع آب» توسط علی سرحدی، سعید سلطانی و سعید پور منافی انجام شد. داده‌های این تحقیق نشان داد در سال‌های ۲۰۰۳و ۲۰۰۴سطح زیر کشت برنج در کل استان ۲۰هزار هکتار بوده که نیاز خالص آبیاری برای تولید ۱۰۰درصد برنج۱۵۲۳۰مترمکعب در هکتار محاسبه‌شده است. در سال یادشده هزینه تولید برنج در مرحله آماده‌سازی۴برابر هزینه گندم و جو و هزینه مراحل کاشت و برداشت برنج تقریبا۳.۵برابر بیش از گندم و جو و ۱.۵برابر بیش از سیب‌زمینی بوده و بااین‌وجود تولید این محصولات زراعی که کشت دوم در منطقه لنجانات محسوب می‌شده، اهمیت چندانی نداشته است. این پژوهش کم بودن میانگین سهم سرانه زمین و اقتصادی بودن محصول برنج نسبت به دیگر محصولات را از دلایل کشت برنج در این منطقه دانسته و توصیه کرده به‌جای کشت این محصول، گندم، جو، سیب‌زمینی و ذرت کشت شود. از سوی دیگر دلیل اینکه بهره‌برداران بر کشت بعضی از محصولات مثل هندوانه، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، چغندرقند و برنج اصرار دارند و این محصولات را کشت می‌کنند، بهره‌وری فیزیکی بالای آب آبیاری و اقتصادی بودن کشت این محصولات است. این تحقیق درزمانی انجام‌شده که سطح زیر کشت تولید برنج در استان ۲۰هزار هکتار بوده و به همین دلیل نیاز آبی آن زیاد و خارج از توان استان بوده است.
در سال ۱۴۰۰تحقیق دیگری با عنوان«پهنه‌بندی اقلیمی کشت برنج در شهرستان لنجان» توسط کمال امیدوار، صفورا رجبی و مهران فاطمی در نشریه کاوش‌های جغرافیایی مناطق بیابانی منتشر شد که نشان داد هرچند در منطقه لنجانات وضعیت هوا برای کشت برنج مساعد است اما به لحاظ تامین آب محصول توسط بارندگی، منطقه با کمبود آب مواجه بوده و زمین‌های زیر کشت باید آبیاری شود.
حالا که پژوهش‌ها تایید می‌کنند کشت غرقابی برنج مناسب مناطق خشک نیست، ازآنجایی‌که سطح زیر کشت کاهش‌یافته، می‌توان با بررسی و اصلاح کشت و ارائه راهکارهایی، مشکل را برطرف کرد. باید به کشاورزان برای کشت مکانیزه برنج آگاهی و تسهیلات لازم داده شود و بهره‌وری آب با استفاده از روش‌های جدید و مناسب با اقلیم، انجام شود.
نباید ازنظر دور داشت که برنج مرغوب و باکیفیت اصفهان با روش‌های کشت مختلف، تامین کننده بخشی از نیاز داخل است به‌ویژه که کمبود مواد غذایی در جهان در سال اخیر این فرصت را برای تولیدکنندگان داخلی فراهم کرده است. از سوی دیگر منع کاشت برنج و موکول کردن آن به برطرف شدن خشک‌سالی موجب آشفتگی و بیکاری کشاورزان می‌شود.
برای این منظور می‌توان به نتایج پژوهش زیر استناد کرد: اردیبهشت سال۱۳۹۹ پژوهش «پهنه‌بندی آگروکلیماتولوژی کشت برنج با استفاده از روش‌های AHP و TOPSIS، مطالعه موردی: شهرستان لنجان استان اصفهان» در فصلنامه علمی -پژوهشی تحقیقات اقتصاد کشاورزی توسط وحید صفریان، بهروز سبحانی و لیلا زمانی منتشر شد. داده‌های تحقیق فوق نشان داد نواحی شرق و شمال شرق لنجان برای کشت برنج مناسب است.
زمین‌هایی که باغ شد....
حالا ۲۰سال پس از خداحافظی زاینده‌رود،۲۰هزار هکتار از شالیزارهای اصفهان به بهانه‌های مختلف به یک چهارم تقلیل یافته و هنوز هم انتقادها ادامه دارد. این در حالی است که به گفته مرادمند، اراضی شالیزاری باقیمانده به قطعاتی در بین صنایع اصفهان تبدیل‌شده که به‌صورت خرده مالکی حفظ‌شده و هیچ توجیه اقتصادی مگر کشت برنج در آن‌ها وجود ندارد. او می‌گوید:» سود ساخت‌وساز در این منطقه بیشتر از کشت برنج است! باید به این نکته هم دقت کنیم مناطقی که در آن هنوز برنج کشت می‌شود، هم‌سطح با رودخانه زاینده‌رود است و به همین دلیل هیچ کشت دیگری به‌جز برنج در آن‌ها ممکن نیست تا کشاورزان بتوانند جایگزین کرده و از منفعت آن بهره‌مند شوند.»
ازآنجاکه شالیزارهای باقیمانده به قطعات کوچکی بین صنایع تبدیل‌شده و سود ساخت‌وساز در این مناطق بالاست، می‌توان حدس زد سایر زمین‌ها به چه سرنوشتی دچار شده‌اند.
به گفته مدیر امور اراضی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، از ابتدای سال پنج هزار و ۳۰۰ مورد تغییر کاربری غیرمجاز در استان اصفهان شناسایی‌شده که هزار و ۸۶ مورد از این تعداد اجرای حکم شده، بیش از هزار و ۱۰۰ مورد نیز در قالب قانون آماده اجرای حکم است و مابقی در حال پیگیری است.
محمدتقی فرهادی می‌گوید:»عمده تخریب این تغییر کاربری غیرمجاز اراضی در حوضه زاینده‌رود، شهرستان اصفهان، فلاورجان، خمینی‌شهر، لنجان، مبارکه و نجف‌آباد است» گفتنی است بیشترین مناطق کشت برنج استان در این نواحی قرار دارد.
