گرانفروش‌های اینترنتی
بدون شک وقتی یک برند معتبر به سطحی از انحصار در یک بازار خاص برسد، ازآن‌پس تعیین‌کننده قیمت در بازار خواهد بود و درعین‌حال می‌تواند منافع خود را به مصرف‌کنندگان تحمیل کند. از سوی دیگر این شرکت یا استارتاپ از ورود شرکت‌های جدید به بازار، با ابزارهای متنوع جلوگیری می‌کند و به همین دلیل کشورهای توسعه‌یافته قوانین محکمی برای تعیین سقف سهم از بازار شرکت‌ها و شرایط ادغام شرکت‌ها در بازارهای مختلف وضع کرده‌اند؛ حلقه مفقوده‌ای که در ایران وجود ندارد.
شاکیان اپلیکیشن‌های واسطه‌گر
یک صاحب رستوران در اصفهان که یک سال از عضویتش در سامانه ارسال غذای اینترنتی یک استارتاپ همه‌کاره و معروف می‌گذرد، می‌گوید: «این برنامه آبروی رستوران‌داران را برده و همه کوتاهی‌ها و مشکلات را متوجه رستوران‌ها و فست فودیها کرده است. این سامانه کرایه پیک را از مشتری دریافت کرده ولی برای رستوران واریز نمی‌کند و ما هم توان گرفتن چند پیک برای سفارش‌های بیشتر نداریم پس باید مشتری صبر کند تا پیک ما سفارش‌ها را تحویل بدهد. گران‌تر بودن منوی غذاها در این سامانه به دلیل کمیسیون‌های فضایی این شرکت هست. هرچند این شرکت اعلام کرده فقط ۱۵ درصد کمیسیون دریافت می‌کند ولی در عمل تقریبا برای هر غذا ۴۰ درصد کمیسیون می‌گیرد.»
بیشتر اوقات قیمت منوهای این سامانه با منوی رستوران، اختلاف فاحش دارد و این در حالی است که قیمت خرید شما باید ارزان‌تر از حضور در این رستوران باشد چراکه شما از فضای رستوران استفاده نمی‌کنید! بااین‌حال نمی‌توان تفاوت قیمت‌ها را با هزینه ارسال توجیه کرد، چراکه حتی اگر رستوران طبقه پایین منزل شما هم باشد بازهم هزینه ارسال غذا کمتر از ۱۰ هزار تومان نیست. آقایی که به گفته خودش چند سالی است که به دلیل نوع کارش مشتری همیشگی این سامانه تامین غذای اینترنتی بوده و به‌تازگی به دلیل عدم سرویس‌دهی مناسب و گرانی قیمت‌ها از آن استفاده نمی‌کند، می‌گوید:«هر کالایی در این آپ از مغازه گران‌تر هست. تخفیف‌هایی هم که ارایه می‌دهد واقعی نیست و نرخ غذا در زمان‌های مختلف شبانه‌روز برای یک غذای مشخص از یک رستوران مشخص و با تخفیف معین تفاوت دارد. از طرف دیگر وقتی قیمت غذاها ۳۰ تا ۵۰ درصد از بازار گران‌تر هست، تخفیف ۱۰ تا ۲۰ درصدی واقعی نیست و فقط این سامانه سود می‌برد و جیب مشتری را خالی می‌کند.» رستوران دیگری که به‌تازگی از این آپ واسطه‌ای جداشده، می‌گوید:«این سامانه فروشگاه را استثمار می‌کند چراکه کمیسیون ۱۵ درصدی که اعلام کرده اصلا واقعیت ندارد و از پولی که در انتهای ماه برای ما واریز می‌کند، بیش از ۲۳ درصد کم شده است. گذشته از آنکه از پول فروشگاه میانگین ۱۵ روز استفاده کرده و بعد پرداخت می‌کند. در مورد قیمت منو هم رستوران‌دار برای بعضی از غذاهای پرکار ۵۰ درصد سود منظور می‌کند که این سامانه با اضافه کردن مبلغی به این قیمت و کسر کمیسیون نهایی نه‌تنها خودش سود بالایی می‌برد که به رستوران هم زیان وارد می‌کند. به همین دلیل رستوران‌ها معمولا غذاهای گرانی مانند فسنجان، ششلیک، پلو ماهیچه و خوراک گردن را در منو اضافه نمی‌کنند چون همه سود آن به جیب این سامانه واریز می‌شود. درنهایت من‌بعد از چند ماه همکاری قطع ارتباط کردم چون یا باید قیمت را از منو بالاتر می‌زدم یا کم‌فروشی می‌کردم.»
اما ماجرای این استارتاپ بدون رقیب فقط به دردسرهای سفارش غذا و گران‌فروشی آن ختم نمی‌شود که نرخ‌گذاری تاکسی اینترنتی و تغییر نرخ آن در ساعات شلوغ و پرترافیک و بارانی، صدای مردم را به اعتراض بلند کرده و این در حالی است که هیچ مرجعی نظارت بر آن را گردن نمی‌گیرد. ورشکستگی تاکسی‌تلفنی‌ها و کمبود ناوگان تاکسی بی‌سیم هم مشکلات را علاوه کرده تا این سامانه خون مسافران را در شیشه کند. گران‌فروشی نان، گوشت و میوه مشکل دیگر این سامانه است به‌طوری‌که امروز در اصفهان یک نان سنگک معمولی کمتر از ۱۳ هزار تومان نیست و در صورت درخواست کنجد اضافه و با احتساب هزینه پلاستیک و کرایه حمل، یک عدد نان سنگک باقیمت بیش از ۲۵ هزار تومان به دست شما می‌رسد. درحالی‌که قیمت گوشت بره درجه‌یک بدون استخوان در گران‌ترین فروشگاه پروتئینی شهر از ۴۵۰ هزار تومان بیشتر نیست در این سامانه گوشت خورشتی به قیمت ۶۴۰ هزار تومان به فروش می‌رسد و هر کیلو گوشت شقه بااستخوان و دنبه کمتر از ۴۲۰ هزار تومان نیست. قیمت انواع میوه فصل هم حداقل ۳۰ درصد گران‌تر از بازار تعیین‌شده و میوه‌ای که به اسم درجه‌یک به مشتری تحویل داده می‌شود کیفیت میوه درجه ۳ را هم ندارد و این در حالی است که قیمت آن از میوه درجه‌یک معمول بازار در اصفهان بسیار بالاتر است. استارتاپ خرده‌فروش دیگری که این روزها نقش واسطه‌گری آن بین تولیدکننده یا فروشنده و مردم پررنگ‌تر از نقش توزیع‌کنندگی آن شده هم شاکیان خاص خود را دارد. یکی از مشتریان این سامانه می‌گوید:«یکی از دلایل گرانی جنس‌های توی بازار همین سامانه است چراکه اگر به فروشنده‌ای اعتراض کنی که کالایش را گران می‌فروشد، قیمت‌های این سامانه را مثال می‌زند و اعتراض می‌کند که مشکلی وجود ندارد! این موضوع در مورد قیمت کالاهای دیجیتال و هوشمند مانند انواع گوشی، هندزفری و ... بیشتر خود را نشان می‌دهد و هرچند با تحقیق در بازار متوجه می‌شوید قیمت‌های این سکو گران است ولی عرف بازار این سامانه را به‌عنوان مرجع قیمت‌گذاری پذیرفته است.» مشتری دیگری که از این سامانه کفش خریداری کرده، معترض است که جنس تحویل گرفته‌شده نه‌تنها کیفیت لازم همتایان خود در اصفهان را ندارد که قیمت آن از عرف بازار یک‌میلیون تومان گران‌تر هم بوده است.
خطر انحصارگری خدمات
باید پذیرفت هرچه مقیاس فعالیت کسب‌وکارها بزرگ‌تر شود، به دلیل افزایش صرفه اقتصادی، به‌طور طبیعی توان رقابت آن‌ها نیز افزایش می‌یابد و شرکت‌های کوچک‌تر مجبور به فعالیت در حاشیه این کسب‌وکارهای بزرگ هستند. ایجاد انحصار یکی از نتایج طبیعی توسعه مقیاس فعالیت‌های اقتصادی و ایجاد برندهای معتبر است؛ اما ایجاد انحصار چندجانبه در بازارها مضرات متعددی در پی دارد و می‌تواند در صورت عدم نظارت دولت، درنهایت به ضرر مصرف‌کنندگان نهایی تمام شود. از سوی دیگر هرچند انحصار یک شرکت تولیدی به مصرف‌کننده زیان وارد می‌کند اما درنهایت بخشی از افزایش سود به سرمایه‌گذاری بیشتر و بهبود کیفیت تولید منجر می‌شود. ولی انحصار شرکت‌هایی که فقط در بخش واسطه‌گری فعالیت می‌کنند به‌مراتب فشار بیشتری را به اقتصاد خانوارها و تولید تحمیل می‌کند چراکه این انحصار ازیک‌طرف بخش تولید را در محدودیت برای کاهش قیمت قرار می‌دهد و از طرف دیگر قیمت را تا جای ممکن برای مصرف‌کننده افزایش می‌دهد. انحصار بزرگ‌ترین فروشگاه اینترنتی کالا موجب شده که این شرکت واسطه‌ای به قیمت گذار اصلی برای بسیاری از کالاها تبدیل شود و قیمت مدنظر خود را ازیک‌طرف به تولیدکننده و از طرف دیگر به مصرف‌کننده تحمیل کند. انحصار بزرگ‌ترین اپلیکیشن همه‌کاره و تاکسی اینترنتی در ایران نیز باعث شده این شرکت به قیمت گذار اصلی در کرایه انتقال مسافر، حمل بار، غذا و... تبدیل شود و قیمت مدنظر خود را به مشتریان، رانندگان، رستوران‌داران و فست فودیها و مردم تحمیل کند.
به نظر می‌رسد بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اشکال موجود در بازار استارت‌آپها تعداد کم بازیگران فعال و جدی در این حوزه است. این موضوع در بسیاری از زمینه‌ها شرایطی شبه انحصار را رقم‌زده که علت آن تعداد کم بازیگران و انحصار ناشی از کمبود سرمایه‌گذاران خطرپذیر و میزان سرمایه‌گذاری در این زمینه و نیز روندها و دخالت‌های غیر شفافی است که می‌تواند منجر به سهم‌خواهی و فساد شود.
بازار رهای خرید اینترنتی
آنچه این روزها بیش از همیشه شهروندان اصفهانی را آزار می‌دهد، تغییر لحظه‌ای قیمت کالا و خدمات در سامانه‌های معروف اینترنتی است که با حذف رقبا مردم را بیش‌ازپیش به خدمات خود وابسته کرده‌اند. افزایش لحظه‌ای قیمت تاکسی‌های اینترنتی در حالی اتفاق می‌افتد که تاکسی‌های گردشی شهر هم با پیروی از تاکسی‌های اینترنتی نرخ خود را تغییر می‌دهند یا مسافران را فقط به‌صورت دربستی و باقیمتی گزاف جابجا می‌کنند. هرچند که نرخ‌گذاری تاکسی‌های شهر بر عهده شورای شهر است که آن‌هم رعایت نشده و نظارت هم نمی‌شود اما مرجع نرخ‌گذاری تاکسی‌های اینترنتی مشخص نیست. اردیبهشت‌ماه شورای رقابت اعلام کرد که برای این تاکسی‌ها نرخ کرایه را اعلام می‌کند که هنوز اتفاق رسمی رخ نداده است. از بدو تأسیس شرکت‌های تاکسی اینترنتی تاکنون متولی مشخصی برای اعمال نظارت برون‌سازمانی بر عملکرد این شرکت‌ها شناخته و معرفی نشده و این چالش در کنار توسعه خدمات شرکت‌های یادشده روزبه‌روز بزرگ‌تر شد و نمود بیشتری پیدا کرد. کار به‌جایی رسیده که امروز برای کرایه تاکسی کولردار برای مسافرت از اصفهان به پایتخت باید کرایه میلیونی بپردازید!
محمدعلی اسفنانی، سخنگوی سازمان تعزیرات حکومتی به مهر اعلام کرده است که گزارش‌های تخلفات شرکت‌های تاکسی اینترنتی از سازمان‌ها و دستگاه‌های مرتبط همچون سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان، سازمان صنعت، معدن و تجارت و اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی و اتاق اصناف دریافت می‌شود و سازمان تعزیرات حکومتی به این گزارش‌های رسیدگی می‌کند و شهروندان هم می‌توانند گزارش گران‌فروشی به تعزیرات اطلاع دهند که بررسی خواهد شد.
در این خصوص می‌توان گفت که نظارت خاصی بر گران‌فروشی کالا و خدمات توسط شرکت‌ها و سامانه‌های اینترنتی وجود ندارد. درواقع این کالاها نرخ‌گذاری نشده‌اند که بتوان برای اثبات گران‌فروشی به آن استناد کرد. موضوع زمانی حاد می‌شود که نرخ‌های مجازی مرجع قیمت‌گذاری بازار هم می‌شود.
در مورد گران‌فروشی نان اینترنتی هم به‌تازگی مدیر اجرایی سامانه توزیع هوشمند آرد و نان در وزارت امور اقتصادی و دارایی اعلام کرده که عرضه اینترنتی نان توسط نانوایی‌هایی که آرد یارانه‌ای دارند، غیرمجاز نیست بلکه این نانوایی‌ها باید برای فروش اینترنتی، قیمت‌هایشان را طبق نظر کارگروه‌های استانی اصلاح کنند. این اظهارنظرها در حالی اعلام می‌شود که در اصفهان قیمت فروش اینترنتی نان اعلام‌نشده است!
در چنین شرایطی انتظار می‌رود اتحادیه کسب‌وکارهای اینترنتی مرجع قابل قبولی برای نظارت بر این فضا باشد یا درنهایت شکایت رسمی در مراجع قضائی صورت گیرد. علاوه براین، نهادهای تنظیم‌گر و ناظر دولتی مانند مرکز توسعه تجارت الکترونیکی (ای نماد) نیز وجود دارند که البته کارآمدی مورد توقع و لازم را نداشته‌اند.
