قلعه طرق‌رود؛ گمشده در غبار
به‌گزارش «ایرنا»، قدمت قلعه طرق‌رود استان اصفهان به دوره اشکانیان می‌رسد؛ یعنی چیزی بیشتر از ۲هزار سال‌پیش؛ اما آنچه از کالبد فعلی قلعه هویداست؛ معماری دوره‌‌‌‌‌‌های اولیه اسلامی را نشان می‌دهد. سیمای قلعه در جوار دریاچه‌‌‌‌‌‌ای که از قنات و چشمه‌‌‌‌‌‌های کوهستان کرکس تغذیه می‌کند، استوار به‌نظر می‌رسد و در ورود به قلعه که به‌هزارتویی حیرت‌‌‌‌‌‌انگیز می‌ماند؛ اولین سوال این است که چرا چنین قلعه‌‌‌‌‌‌ای در ناحیه مرکزی ایران و استان اصفهان باید تا این اندازه ناآشنا و بی‌‌‌‌‌‌نام‌‌‌‌‌‌ونشان باشد.
مرمت‌‌‌‌‌‌های نیمه‌‌‌‌‌‌کاره در جانب شرق قلعه نشان می‌دهد، مرمت‌‌‌‌‌‌ها با بودجه‌‌‌‌‌‌های قطره‌‌‌‌‌‌چکانی نتوانسته ادامه پیدا کند و درحالی‌که هیچ تابلویی در ورودی قلعه برای معرفی این اثر، باوجود گردشگر پذیر‌بودن طرق‌رود وجود ندارد، حضور برخی گردشگران برای بازدید این اثر تاریخی که مرمت و حفاظت چندانی ندارد، به‌‌‌‌‌‌نوعی تهدید محسوب می‌شود؛ چراکه هرلحظه ممکن است سقف بخش‌هایی از اتاق‌هایی که شمار آنها به بیش از چهارصد باب می‌رسد، ریزش کند؛ اتفاقی که هم جان گردشگران وهم این میراث دوهزارساله را تهدید می‌کند.
از سویی بنا به گفته مردم محلی طرق‌رود تا همین چهل سال‌پیش، هر طایفه و خانواده‌‌‌‌‌‌ای در قلعه اتاقی داشته که بیشتر برای ذخیره علوفه یا به‌عنوان انبار استفاده می‌‌‌‌‌‌شده‌است، درحالی‌که گفته می‌شود اتاق‌های این قلعه ۲هزارساله، مهر زنان طرق‌رود هستند اما باید گفت حالا و با تغییر شرایط زیست و گذر زمان، همچنین مرگ صاحبان اصلی و تعدد وراث، قلعه بیشتر از پیش دچار فراموشی و ویرانی شده‌است.
اما طرق‌رود کجا قرارگرفته است؟ این شهر از توابع بخش مرکزی شهرستان نطنز است که در دامنه کرکس و درجایی‌که قله‌‌‌‌‌‌های آن، مهم‌ترین منبع آب شیرین مرکز اصفهان را تامین می‌کنند، قرارگرفته است. چشمه‌‌‌‌‌‌ها و قنات‌‌‌‌‌‌ها در پایین‌‌‌‌‌‌دست طرق‌رود، آنچه از شیره جان کرکس می‌گیرند به یک دریاچه می‌‌‌‌‌‌سپارند؛ دریاچه‌‌‌‌‌‌ای به همین نام یعنی طرق‌رود که بر بلندای بستر صخره‌‌‌‌‌‌ای مشرف بر آن، یکی از بی‌‌‌‌‌‌نظیرترین قلعه‌‌‌‌‌‌های استان اصفهان و ناحیه مرکزی ایران قرار گفته است. پیوند این قلعه با معماری و مهندسی جالب و تامل‌برانگیز با دریاچه طرق‌رود بی‌‌‌‌‌‌ارتباط نیست و مانند بسیاری از قلعه‌‌‌‌‌‌های ایران که یکی از مشخصه‌‌‌‌‌‌های تامین امنیتشان حفر خندق بوده، این دریاچه نیز دست‌‌‌‌‌‌ساخت انسان بوده و به‌‌‌‌‌‌نوعی دسترسی به قلعه را سخت‌‌‌‌‌‌تر می‌کرده‌است.
در همین ارتباط باید گفت که بدیهی به‌نظر می‌رسد، بخشی از مصالح ساخت قلعه از بستری که حالا تبدیل به دریاچه و آبگیر شده تامین شده باشد. قلعه اما ۳۰هزار مترمربع وسعت دارد و صخره‌‌‌‌‌‌ای که بر بلندای آن بناشده هشت‌‌‌‌‌‌تا ۱۲ متر ارتفاع دارد. بنا به گفته کارشناسان میراث‌فرهنگی هریک از پلاک‌‌‌‌‌‌ها یا واحدهای این قلعه که شمار آنها به بیش از ۴۰۰ می‌رسد در ۲ یا سه‌‌‌‌‌‌طبقه و حتی در برخی موارد تا چهار طبقه از خشت و گل و تیرهای چوبی و دیوار قلعه از سنگ لاشه بناشده‌است. «یکسری شواهد باستان‌‌‌‌‌‌شناسی مثل چاه اشکانی‌‌‌‌‌‌ای که در این قلعه وجود دارد، نشان می‌دهد که قلعه در زمان‌‌‌‌‌‌های گذشته با یک کاربری دیگر هم مورداستفاده بوده‌است؛ اما این بنا که بر یک بستر صخره‌‌‌‌‌‌ای قرارگرفته دارای اتاق‌هایی با ابعاد تقریبا ۳ در ۳ و کوچک است که غالبا کاربری مسکونی نداشته و بیشتر کاربرد دفاعی داشته است. درواقع زمانی‌که تهاجمی صورت می‌گرفته، مردم تنها برای حفظ جان از این قلعه استفاده می‌کردند. انباری هم در زیر اتاق‌ها تعبیه می‌‌‌‌‌‌شده‌است تا آذوقه‌‌‌‌‌‌ها را برای مدتی نگهداری کنند؛ بنابراین هر‌واحدی دارای زیرزمین دوطبقه بوده که قسمتی از آن به‌نام کنده یا همان آغل گوسفندان، سمت فوقانی آن انبار آذوقه و اتاق فوقانی هم که برای سکونت موقت افراد بوده‌است. درمجموع اما باید گفت فضای معماری اتاق‌های قلعه طرق‌رود دو تا چهار طبقه هستند.» این گفته‌‌‌‌‌‌های مجید نوری، کارشناس میراث‌فرهنگی است که معتقد است قلعه‌‌‌‌‌‌ای با چنین ساختار یکپارچه و منظمی باید با دستور حاکم‌‌‌‌‌‌نشینان محلی به‌همراه مشارکت مردم ساخته‌‌‌‌‌‌شده باشد.
احیای قلعه طرق‌رود فقط همت میخواهد
یک کارشناس میراث‌فرهنگی گفت که مردمی که در ساخت این قلعه مشارکت داشته‌‌‌‌‌‌اند، تنها محدود به روستای طرق‌رود نبوده‌‌‌‌‌‌اند و از روستاها و بخش‌های اطراف این محدوده هم سهم بوده‌‌‌‌‌‌اند. این قلعه بیشتر از ۴۰۰ اتاق دارد که گرچه اتاق‌ها کوچک هستند اما با شیوه مهندسی خاصی در چندطبقه ساخته‌‌‌‌‌‌شده‌‌‌‌‌‌اند که به‌نظر می‌رسد تحت راهبری یک حاکم محلی کار ساخت آن پیش رفته‌است.
مجید نوری پدید آمدن دریاچه یا بند‌آبگیر طرق‌رود را به‌‌‌‌‌‌طور تقریبی هم‌‌‌‌‌‌زمان با ساخت قلعه دانست و گفت: خاک و مصالح قلعه از زمین‌‌‌‌‌‌های اطراف که حالا به شکل دریاچه معروف به بند‌طرق‌رود درآمده، تهیه‌‌‌‌‌‌شده‌است. این دریاچه به‌‌‌‌‌‌نوعی مانع دسترسی مهاجمان به قلعه بوده‌است. درواقع دریاچه در جوار کوه کرکس با قناتی که از چشمه‌‌‌‌‌‌های این کوهستان سیراب می‌شوند، پر و به شکل آبگیر درآمده است.
بنا به گفته‌‌‌‌‌‌های این کارشناس میراث‌فرهنگی دریاچه پدید آمده که آبش را از قنات «ته جوبه» و چشمه «گرداب» می‌گرفته، هم برای مصرف کشاورزی اهالی طرق‌رود و هم مانع هجوم مهاجمان به قلعه بوده‌است؛ دریاچه یا بند‌طرق‌رود اما تنها دریاچه این محدوده نبوده و نیست؛ بلکه چشمه دیگری هم بانام «چارسامون» وجود دارد که بنا به گفته اهالی طرق‌رود پیش‌‌‌‌‌‌تر به یکدیگر وصل بوده‌‌‌‌‌‌اند اما حالا به دلیل کم‌‌‌‌‌‌آبی از وسعتشان کاسته شده و ارتباطشان قطع‌‌‌‌‌‌شده‌است.
نوری در ادامه با اشاره به بی‌‌‌‌‌‌نظیر‌بودن مهندسی و معماری قلعه در نوع خود و همچنین وضعیت نیمه مخروبه آن گفت: قلعه در زمان حاضر مالکیت خصوصی دارد و مالکان اصلی هم زنان طرق‌رود هستند؛ اما قلعه به دلیل نیمه مخروبه‌بودن امکان خطر دارد و برای کنترل بیشتر، کلید قلعه در اختیار شهرداری طرق‌رود است تا بازدید گردشگران با محدودیت انجام شود اما به‌‌‌‌‌‌واقع باید گفت اگر مردم طرق‌رود همت کنند، می‌توان این قلعه را احیا کرد.
این کارشناس میراث‌فرهنگی درخصوص اهمیت این قلعه ۲هزارساله ادامه داد: این اثر، قلعه ارزشمندی با کالبد تقریبا سالم است که می‌تواند به‌عنوان مرکز مطالعات قلعه‌‌‌‌‌‌های استان اصفهان معرفی شود. البته اداره میراث‌فرهنگی استان اصفهان و شهرستان نطنز به دلیل ساختار معماری این قلعه و کنده‌‌‌‌‌‌های پایین‌‌‌‌‌‌دست اتاقک‌‌‌‌‌‌ها، پیگیر راه‌اندازی پایگاه پژوهشی در آن هستند.
در این پیوند اما رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌‌‌‌‌‌دستی نطنز گفت که در شرایط فعلی قلعه، قابلیت بازدید وجود ندارد چراکه بنا مرمت نشده‌است و از همین‌رو هم تابلویی از سوی میراث‌فرهنگی درخصوص معرفی این اثر در جوار بنا نصب نشده‌است. همه این‌ها اما در حالی است که بنا به گفته وی، شهرداری طرق‌رود درب این قلعه را با برخی تدابیر برای ورود گردشگران بازکرده بود.
حسین یزدانمهر گفت: شهرداری تابلو قلعه تاریخی را در جاده اصلی قرار داده‌است اما در کل این مکان به دلیل اینکه مرمت نشده‌است، قابلیت بازدید ندارد و هر آن امکان دارد بخش‌هایی از آن ریزش کند. همچنین قسمت‌هایی از قلعه پر از آوار است و قسمت‌هایی از آن پرتگاه دارد و ممکن است گردشگر از آن سقوط کند.
به گفته رئیس اداره میراث‌فرهنگی نطنز، شهرداری طرق‌رود با توجه به مصوبات ستاد سفر در ایام تعطیلات نوروز، در این قلعه را از ساعت ۹ صبح تا ۵ عصر برای بازدید گردشگران گشوده است.
قلعه برای سرمایه‌‌‌‌‌‌گذار جذاب است، گره کار اما تعدد مالکیت است
یزدانمهر بابیان اینکه قلعه پیش‌‌‌‌‌‌تر در ۳ یا چهار دوره مرمت‌‌‌‌‌‌شده‌است، یادآوری کرد: بخش‌هایی از قلعه در سال‌های ۸۶ تا ۸۷ و همچنین در سال‌های ۹۴ تا ۹۵ توسط میراث‌فرهنگی مرمت شده‌است اما به دلیل مساحت زیاد قلعه، اعتبار بسیار هنگفتی برای مرمت نیاز است که با اعتبارات دولتی نمی‌توان در طول ۳ یا چهار سال‌آن را مرمت کرد؛ بنابراین تنها راه‌‌‌‌‌‌حل واگذاری قلعه به بخش‌خصوصی است. مشکل اما این است که بخش‌خصوصی مالکیت میخواهد و مالکیت قلعه طرق‌رود هم متعلق به ۳۱۳ نفر که به وراث آنها (دو تا ۳هزار نفر) رسیده‌است و این، کار را پیچیده می‌کند.
به گفته رئیس میراث‌فرهنگی شهرستان نطنز این قلعه برای سرمایه‌‌‌‌‌‌گذار داخلی و خارجی جذاب است اما گره کار، بحث مالکیت است: قرار بود شورا و شهرداری طرق‌رود مالکیت را تجمیع کنند؛ یعنی اینکه مردم قلعه را به شورا واگذار کنند و شورا هم با بخش‌خصوصی وارد مذاکره شود. این اتفاق تا این لحظه نیفتاده و اگر شورا و شهرداری مالکیت را مشخص می‌کردند تاکنون مرمت انجام‌‌‌‌‌‌شده بود.
