در ستایش تنها آب‌انبار زنده شهر
ابراهیم عمرانی، مدیر مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد با بیان اینکه یکی از رویکردهای این مجموعه در راستای توسعه گردشگری معنوی و همچنین رونق بخشیدن به زیست شبانه در تخت فولاد، تقویت و بهینه‌سازی روشنایی معابر و تکایا بوده است، اظهار کرد: امسال اتفاقات خوبی در این زمینه رقم خورده و ۶ محور در حوزه تخت فولاد روشنایی تحت پوشش قرار گرفته است.
او ادامه داد: در راستای تقویت جذابیت‌های عناصر تاریخی در تخت فولاد و جذب گردشگر، آب انبار تاریخی کازرونی که مرمت آن در تابستان امسال به پایان رسید را با رعایت همه ملاحظات حفظ بنا در حوزه نورپردازی تقویت کردیم. همچنین نورپردازی بنا در دو بخش دهنه‌های خارجی بنا و پشت بام و مناره‌ها انجام شد.
عمرانی افزود: آب انبار کازرونی، تنها آب انبار زنده شهر است و ظرفیت بالایی در جذب گردشگر دارد که با بهسازی‌های انجام شده، رونق این اثر در شبانه‌های تخت فولاد، می‌تواند به گردشگری این مجموعه کمک کند.
جلال الدین همایی و آب انبارهای اصفهان
استاد جلال‌الدین همایی، نویسنده، ادیب و تاریخ‌نگار معاصر ایرانی در معرفی آب انبارهای تخت فولاد می‌نویسد: «اراضی تخت فولاد، از خود آب مشروب شیرین ندارد. چاه‌های این سرزمین در قسمت‌های مرتفعش، تا عمق ۳۰-۴۰ ذرع به آب می رسد که به واسطه رسوب مواد تحتالارضی شورمزه است، نه چندان شوری زننده که قابل استفاده نباشد. به‌طور کلی چاه‌های بالای آب دویست و پنجاه، بیشتر شور و پایین آن که به طرف پل نزدیک می‌شود، عموما شیرین است. هر قدر از آب دویست و پنجاه به طرف پل پایین بیایی، عمق چاه‌ها کمتر می‌شود، چنان که آب در تکیه واله ۶-۷ ذرع بیشتر طناب‌خور نیست.»
در بخش دیگری از نوشته‌های جلال‌الدین همایی آمده است: «آب شیرین جاری دائم تخت فولاد، آب دویست و پنجاه است که از دروازه تخت فولاد، یعنی پست‌ترین نقاط دامنه شمالی کوه صفه می‌گذرد و مورد استفاده بالا دست نیست. تنها نهری که ممکن است از بالا دست اراضی بگذرد و تمام این اراضی را مشروب کند، منحصر است به مادی معروف به جوی سیاه که در حوالی آب نیل از رودخانه منشعب می‌شده، از بالای هزار جریب عبور و کلی این اراضی را مشروب می‌کرده و در حوالی کوله پارچه به رودخانه می ریخته است. ولیکن این نهر را ظل‌السلطان از بین برد. در قسمت‌های بالادست مثل حوالی تکیه خوانساری و مادرشاهزاده و میرزا رفیعا و غیره آب شرب شیرین همیشگی ندارد. به این ترتیب مجبور بوده‌اند که در زمستان که موقع وفور آب است برای تابستان ذخیره کنند و به این علت در تخت فولاد آب انبارهای خوب احداث شده است.»
استاد همایی تأکید کرده که «قدیمی‌ترین آب انبارها در اوایل تخت فولاد است، جنب تکیه شهشهانی، آب انباری است که چون بسیار عمیق و هولناک است متروک مانده و شاید در ابتدا غسالخانه بوده است. شاید این آب انبار قدیم‌ترین از همه باشد. بزرگ‌ترین آب انبارها که از حیث بنا عظمت و اهمیت دارد، آب انبار مسجد مصلی است که بنام رحیم خان ضابط، سازنده مسجد رحیم خان محله نو می خوانند و در سال ۱۲۹۹ قمری احداث شده است. این آب انبار از جوی هزار جریب که از مادی نایج یا جوی سیاه است، آب می‌گیرد. بعد از آن آب انبار مسجد رکن الملک است. بنای ۱۳۲۰ قمری که از آب دویست و پنجاه آب‌گیری می‌شود. بعد از آن آب انبار کازرونی است. بنای ۱۳۴۰ قمری که سابقاً از جوی سیاه آب می‌گرفت. آب انبار مادرشاهزاده را هم حدود ۱۲۶۰ قمری که در سمت مشرق خارج تکیه ساخته‌اند، مصادف با عهد بنای تکیه یا جلوتر در قرن هشتم مصادف با تکیه بابارکن‌الدین است. این آب انبار بسیار مهم و قدیمی است و در سمت جنوب تکیه بابارکن‌الدین است، حدود دویست قدم و در مشرق مادرشاهزاده است حدود یک صد قدم.»
در بخش دیگری از نوشته های استاد همایی اشاره شده است که «تصور می‌کنم بنای این آب انبار در ابتدا برای بابارکن یا برای میرزا رفیعا بوده، اگرچه آجرهای بنا همان عهد بابارکن را نشان می دهد. دیگر آب انبار لسان الارض که شاید قدیمتر از مادرشاهزاده باشد. حقابه این آب انبار از جوی سیاه است. دیگر آب انباری است که مابین درب مدخل تکیه سید ابوجعفر خادم الشریعه و شیخ مرتضی ریزی که آن را هم حاج محمد حسین کازرونی ساخت و از آب جوی که از هزار جریب می آید، پر می‌کنند.»
بنایی چشمگیر، چشم‌نواز و متفاوت با سایر آب‌انبارها
حمید خلیلیان، مسوول پژوهش و اطلاعات مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد با اشاره به اینکه از میان بناهای همجوار تکیه کازرونی، آب انبار و بقعه حاج محمّدجعفر کازرونی که در قسمت شمالی بیرون تکیه قرار دارد، به دلیل برخورداری از حجم متفاوت، از سایر تکایای تخت فولاد، متمایز است، گفت: آب انبار همان‌طور که از نامش پیداست مکانی برای ذخیره و انبار آب، جهت دسترسی مناسب در شرایط و فصول مختلف به آن بوده است که در اصفهان به دلیل وفور چاه‌های کم‌عمق و دسترسی آسان به آب، فراوانی چندان نداشته و فقط در نقاطی که در دامنه کوه و یا دور از نهرها و رودخانه و یا بیرون شهر بوده استفاده شده است.
او ادامه داد: آب انبارها معمولاً دارای بادگیرهایی است که وظیفه دارند تا با جریان هوا، مانع از راکد ماندن و گندیدن آب شوند که این بادگیرها به صورت مناره‌هایی تعبیه شده است. این آب انبار زیبا، دارای چهار منار و دوازده دهنه است و مجموعه کازرونی بدون آن به پایان نمی‌رسد.
خلیلیان افزود: بنای آب انبار به دلیل حجم چشمگیر و چشم‌نواز، با مناره‌های خوش‌تراش که تصویری متفاوت از ابعاد همیشگی مناره‌ها دارد و در قیاس با آن‌ها کوتاه‌تر و در دسترس‌تر می‌نماید، با سرپوشی فیروزه‌ای بر سر، نگاه عابران را به خود می‌خواند، از پله‌های سرداب پایین می‌کشاند و از پله‌های بام، بالا می‌بردش. تماشای چشم‌انداز تکیه و شمای کلّی پیکره زیبای آن، از بالای بام آب انبار، تصویر بی‌نظیری از مجموعه تخت فولاد، تکیه کازرونی، گنبد آکنده از گل جام حوض خانه، سردر تکیه، بقعه میانی حیاط و لوازم آن، در مقابل چشم قرارمی‌دهد که شاید بهانه‌ای برای پایین آمدن از پله‌های آب انبار و کشش و کوششی مضاعف، برای کشف درون تکیه و رفتن به داخل آن است.
کارشناس پژوهش مجموعه تخت فولاد افزود: پس از ساخت تکیه کازرونی در سال۱۳۴۰قمری به همت محمد حسین کازرونی، آب انباری نیز احداث شد که اکنون در مقابل بنای تکیه قرار دارد و از حیث معماری و کاربری در تمام تخت فولاد منحصر به فرد است. آب انبار کازرونی با حجم متنوع و مناره‌های متفاوت از سایر مناره‌های متداول شهر، با قامتی بس کوتاه‌تر و کلاه فیروزه‌ای بر سر، توجه هر رهگذری را به خود جلب می‌کند.
خلیلیان گفت: معمار آب انبار، استاد سید میرزا بنای اداره وطن، فرزند سید عبدالغفار درب امامی، متوفی ۲۰ مرداد ۱۳۳۰ شمسی و مدفون در همین تکیه است. از آثار شعر و خط میرزا عبدالجواد خطیب، برای تزئین اطراف ورودی آب انبار کازرونی به تاریخ ۱۳۴۰ قمری استفاده شده است. این آب انبار به دست استاد اسماعیل کاظم پور(مدفون در تکیه گلزار) و استاد محسن کاشی تراش(مدفون در تخت فولاد) مرمت شده است و در تاریخ دهم خردادماه ۱۳۸۲ شمسی با شماره ۹۰۶۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
او گفت: جز آب‌انبار کازرونی مابقی آب‌اتبارهای ذکر شده در متن استاد همایی از بین رفته‌اند
