پیشروان جهانی
توسعه صنعت فولاد در چین، ژاپن، کره جنوبی، هند، ترکیه، اتحادیه اروپا و آمریکا چگونه است؟
برنامه «ساخت چین» تاثیر گسترده‌ای بر صنعت فولاد این کشور داشته و شرکت‌های بزرگ فولادی با ابتکارات و طرح‌های جدی، در این مسیر پیشرو بوده‌اند. همچنین نهادها و مراکز جدیدی نیز برای توسعه این اکوسیستم شکل گرفته و ارتباطات پویا و نظام‌مندی بین غول‌های فناوری و فولادسازی چین ایجاد شده است.
طرح‌های کشور ژاپن برای انقلاب صنعتی چهارم بسیار جدی بوده و از دولت تا فولادسازان عمده این کشور، همه در این مسیر، همگام و منسجم در حرکت هستند. شرکت پوسکوی کره جنوبی و سایر فولادسازان بزرگ این کشور در جهت ادغام فناوری‌های نوین و صنعت فولاد بر مبنای استانداردهایی که بر پیشبرد مفهوم کارخانه و تولید هوشمند و همچنین آموزش نیروی انسانی ماهر برای دنیای دیجیتال، متمرکز است، تلاش می‌کنند.
اقدامات حمایتی دولت هند برای دیجیتالی کردن بخش تولید و به‌خصوص پژوهش در صنعت فولاد نیز مثال‌زدنی است. نهادهای دولتی مختلف با اختصاص بودجه‌های قابل توجه به پژوهش‌های نوآورانه در صنعت، عزم راسخ خود را برای تحول دیجیتال نشان داده‌اند.
طرح‌های دیجیتالی شدن در کشورهای اروپایی نیز مهم و فراگیر هستند و بسیاری از نهادها و تشکل‌ها در اتحادیه اروپا در تلاش برای حمایت از این طرح‌ها هستند. همچنین شرکت‌های فن‌آور با شتاب خوبی در این راستا در حال حرکت بوده و شواهد نشان می‌دهد که انقلاب صنعتی چهارم در این اتحادیه به صورت جدی در حال پیگیری و اجراست.
روسیه با شکل دادن همکاری‌های گسترده بین شرکت‌های فولادی و شرکت‌های فعال در زمینه فناوری اطلاعات و با مشارکت دادن دانشگاه‌ها و حفظ ارتباطشان با صنعت به سمت انقلاب صنعتی چهارم و دیجیتالی کردن تولید فولاد پیش می‌رود و در تلاش برای پیشبرد اهداف «تولید پیشرفته» است تا بتواند از رقبای خود در این صنعت پیشی بگیرد.
ترکیه در همسایگی ایران الگوی موفقی از ایجاد ارزش افزوده از صنعت فولاد بدون اتکا به منابع معدنی و انرژی ارزان ایجاد کرده است و فناوری نقش مهمی در تولید این کشور دارد. در سال‌های اخیر اقدامات سیاستی دولت ترکیه بر توسعه فناوری‌های برافکن در راستای انقلاب صنعتی چهارم متمرکز بوده و این مسیر نیز به‌وسیله شرکت‌های بزرگ فولادی ترک دنبال شده است. انقلاب صنعتی چهارم در سطح حاکمیتی و سیاستی ایالات متحده آمریکا به‌سرعت پیگیری می‌شود و بازتاب گسترده‌ای در سطح حاکمیتی و نهادهای مربوطه داشته است. لکن به‌طور خاص و در سطح شرکت‌ها، دو شرکت بیگریوراستیل و نیوکور، اقدامات پرشتابی را انتخاب کردند و توسعه فناوری در انقلاب صنعتی چهارم را در صدر اولویت‌های توسعه‌ای خود قرار داده‌اند. ایران به‌عنوان یکی از ۱۰ کشور برتر در حوزه تولید فولاد در دنیا، به‌رغم حرکت شتابان سایر کشورها برای بهره‌گیری از دستاوردهای فناورانه انقلاب صنعتی چهارم، راهبرد مشخصی برای این مساله نداشته و زیرساخت‌ها و اکوسیستم‌های فناورانه برای ایجاد و جهت‌دهی به شرکت‌های فن‌آور در حوزه آهن و فولاد شکل نگرفته است. شاید تامین مواد اولیه و انرژی ارزان و همچنین ساختار مالکیتی و مدیریتی شبه‌دولتی در صنایع عمده فولادی ایران یکی از دلایل عدم حرکت فولادسازان ایرانی برای استفاده از فناوری‌های نوین باشد. پیش‌بینی می‌شود با توجه به رقابت فولادسازان بزرگ دنیا برای افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید، عدم حرکت ایران به سمت استفاده از طرح‌های فناورانه می‌تواند زنگ خطری برای آینده صنعت فولاد ایران باشد.
تحولات ناشی از انقلاب صنعتی چهارم تاکنون آثار عمیقی بر صنایع تولیدی سنگین داشته و برآوردها بر این است که این آثار با شدت بیشتری ادامه خواهد داشت. به‌طور مشخص صنعت فولاد از این امر مستثنی نیست و به‌عنوان یک صنعت مهم و کلیدی از انقلاب صنعتی چهارم تاثیر پذیرفته است. پیگیری سمت‌وسوی تاثیرات و تحولات در صنعت فولاد، نیازمند دقت در اقدامات سیاستی کشورهای عمده تولیدکننده فولاد و بنگاه‌های پیشروِ آنهاست، چراکه برای پیشروی در دنیای دیجیتال، سیاستگذاری دولت‌ها نقش بسزایی ایفا می‌کند. به‌طور مشخص این سیاستگذاری‌ها و راهبردها به شکل‌گیری یک اکوسیستم نوآوری فعال و پویا در صنعت فولاد کمک خواهد کرد. به‌عنوان نمونه سیاست‌های کلی پیرامون صنعت تشکیل نهادهای نوآوری، ایجاد یک شبکه همکاری بین شرکت‌های فولادی و شرکت‌های نوآور و فن‌آور می‌تواند بخشی از این اقدامات باشد.
برای فهم فعالیت‌های فناورانه و نوآورانه در صنعت فولاد در کشورهای پیشرو در تولید فولاد بررسی اقدامات سیاستی در حوزه انقلاب چهارم به‌طور مشخص در قاره آسیا و کشورهایی مانند چین، هند، کره جنوبی و ژاپن (که از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد در آسیا و جهان هستند) مورد توجه است که در زیر به بخشی از آنها اشاره می‌شود.
چین
در اواخر دهه ۱۹۷۰ میلادی، پس از اینکه دولت چین سیاست اصلاحات اقتصادی را اجرایی کرد، تولید محصولات فولادی این کشور با سرعتی بی‌سابقه افزایش یافت. در جهش بعدی و بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۱، تولید فولاد خام و آهن خام تقریباً دو برابر و خروجی محصولات نهایی فولادی با افزایش ۵/ ۲برابری مواجه شد. درنهایت در سال ۱۹۹۶ تولید فولاد خام چین از دو کشور آمریکا و ژاپن پیشی گرفت و این کشور به بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد خام در جهان تبدیل شد. چین بعد از این برهه نه‌تنها توانست رتبه اول خود را در تولید حفظ کند، بلکه فاصله خود را با سایر کشورها بیشتر هم کرد. این اختلاف به گونه‌ای شد که در سال ۲۰۱۸، تولید فولاد چین نسبت به هند (دومین تولیدکننده بزرگ فولاد در جهان) تقریباً ۹ برابر است و حدوداً نیمی از تولید فولاد خام جهان از طریق چین تامین می‌شود. در مقوله صادرات نیز در سال ۲۰۱۴، چین از ژاپن به‌عنوان بزرگ‌ترین کشور صادرکننده فولاد پیشی گرفت. ادامه این روند باعث شده تا میزان تولید سالیانه از میزان تقاضا بیشتر شود.
ژاپن
در دهه ۶۰ میلادی صنعت فولاد ژاپن رشد سالانه ۲۵درصدی را تجربه کرد. البته با رسیدن به اواخر قرن بیستم میلادی و کم شدن نیروی کار جوان، نرخ رشد سالانه کاهش یافت، اما بهره‌وری نیروی کار این کشور هنوز مثال‌زدنی بود. در حال حاضر نیز صنعت فولاد ژاپن با تولید سالیانه بیش از ۱۰۴ میلیون تن فولاد خام، یکی از بزرگ‌ترین بازیگران این صنعت محسوب می‌شود و بعد از چین و هند، سومین کشور بزرگ دنیا از نظر میزان تولید فولاد است. لکن بیش از فولاد، آنچه همراه با نام ژاپن در ذهن تداعی می‌شود، پیشرو بودن در حوزه فناوری و نوآوری است. رشد سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات، تغییرات گسترده‌ای را برای جامعه و صنعت ژاپن در پی داشته است. در ژاپن نیز مانند دیگر کشورهای پیشرو، ارزش افزوده‌ای که «تحول دیجیتال» ایجاد می‌کند، به ستون مهمی در سیاستگذاری این کشور تبدیل شده است. مشخصاً در سال ۲۰۱۶، دولت ژاپن مفهوم جامعه را به‌عنوان هسته اصلی پنجمین طرح اساسی فناوری و علم و استراتژی سرمایه‌گذاری برای آینده اصلاحات برای رسیدن به جامعه معرفی کرد. ادعا شده که ژاپن ازجمله کشورهایی است که برای استفاده از فرصت‌های انقلاب صنعتی چهارم آماده است.
کره جنوبی
طی دهه‌های گذشته، کره جنوبی به عنوان یک کشور پیشرو در حوزه «اقتصاد مبتنی بر تولید» ظهور کرده است. به‌طور خاص در صنعت فولاد، کره جنوبی با تولید سالانه حدود ۷۵ میلیون تن فولاد خام، پنجمین کشور بزرگ جهان در زمینه تولید فولاد محسوب می‌شود. پوسکو و هیوندای استیل دو شرکت اصلی فولادی کره جنوبی هستند و نزدیک به ۹۰ درصد فولاد کشور را تولید می‌کنند. به‌طورکلی کره جنوبی در شرایط مناسبی برای رقابت‌پذیری در عصر انقلاب صنعتی چهارم قرار دارد. همان‌طور که پیشتر اشاره شد، در کره جنوبی سیاست‌های مربوط به همگرایی اتوماسیون و داده برای فناوری تولید، در قالب راهبرد «نوآوری در صنعت تولیدی» ارائه می‌شود. در راستای این سیاستگذاری، پوسکو و هیوندای استیل، دو شرکت بزرگ تولید فولاد کره جنوبی، تولید هوشمند با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین را به‌عنوان یکی از اولویت‌های اصلی تولید خود تعیین کرده‌اند.
هند
صنعت آهن و فولاد هند از مهم‌ترین صنایع این کشور محسوب می‌شود. طی سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶، هند سومین تولیدکننده فولاد خام و بزرگ‌ترین تولیدکننده آهن اسفنجی در جهان بود. تولید فولاد خام هند در سال ۲۰۱۷ به ۴/ ۱۰۱ میلیون تن رسید و این کشور را در مسیر قرار گرفتن به‌عنوان دومین تولیدکننده بزرگ جهانی به جای ژاپن قرار داد. بالاخره در سال ۲۰۱۸ هند توانست از ژاپن پیشی بگیرد و به دومین کشور بزرگ تولیدکننده فولاد بعد از چین تبدیل شود. علاوه بر این، هند همواره در تلاش برای نوسازی مداوم و ارتقای بیشتر کارخانه‌های قدیمی و بالا بردن سطح بهره‌وری انرژی خود در صنعت فولاد بوده است.
اتحادیه اروپا
تولید فولاد در اروپا با پایان جنگ جهانی دوم آغاز می‌شود. دولت‌ها توسعه صنایع سنگین زغال و فولاد را برای توسعه اقتصادی چشمگیر دیدند و از آنجا که سرمایه خصوصی برای مجموعه‌های بزرگ تولید فولاد ناکافی بود، خود را درگیر توسعه صنعت فولاد کردند. درنتیجه رشد اقتصادی بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۳ میلادی موجب افزایش چشمگیر خروجی صنعت فولاد شد. رشد اقتصادی و پیشرفت فنی موجب ساخت مجموعه‌های پربازده‌تر شد. بعد از این دوران پربازده، عصر انقلاب صنعتی چهارم نیز نویدبخش افزایش مجدد بهره‌وری در صنعت فولاد است و با توجه به توانایی‌های فناورانه، کشورهای اروپایی می‌توانند پیشرو این مسیر باشند. در حال حاضر صنعت ۰/ ۴ در سطح اتحادیه اروپا به بحث مهمی در صنایع مختلف تبدیل شده است و از منظر تاریخی، برای اولین‌بار در سال ۲۰۱۷ اصطلاح صنعت ۰/ ۴ در سند راهبردی ۲۰۲۰ مطرح شد.
روسیه
صنعت فولاد روسیه بعد از سال ۲۰۱۴ با کاهش تدریجی تولید مواجه شد و در سال ۲۰۱۶ میزان تولید به ۶/ ۶۸ میلیون تن رسید. با این حال، این کشور توانست در سال ۲۰۱۷ روند تولید خود را افزایش دهد و به ۸/ ۷۰ میلیون تن برساند و تا سال ۲۰۱۸ تولید خود را به ۷/ ۷۱ میلیون تن فولاد خام رسانده و به‌عنوان ششمین تولیدکننده فولاد در جهان شناخته شود. در روسیه تلاش‌هایی در سطح ملی و به‌منظور پیشبرد اهداف «تولید پیشرفته» در حال انجام است. بر این اساس در فوریه ۲۰۱۷، دولت فدرال روسیه، اولین نقشه راه توسعه ملی طرح فناوری به نام «فناوری‌های تولید پیشرفته» را تصویب کرد. به‌موجب تصویب این طرح نخستین «کارخانه هوشمند» در روسیه تاسیس شد.
ترکیه
صنعت آهن و فولاد ترکیه به یکی از توسعه‌یافته‌ترین بخش‌های این کشور تبدیل شده است. این صنعت در سال ۲۰۱۸ با تولید ۳/ ۳۷ میلیون تن فولاد خام به هشتمین تولیدکننده بزرگ فولاد در جهان تبدیل شد. ترکیه دارای سابقه اثبات‌شده‌ای در تولید محصولات باکیفیت برای تامین نیازهای بازار، سرمایه‌گذاری، گسترش ظرفیت تولید محصولات و توسعه فناوری‌های جدید بوده و نقش مهمی در تولید و صادرات فولاد در سطح جهانی دارد. علاوه بر این صنعت فولاد ترکیه، چهارمین عامل تاثیرگذار در اقتصاد این کشور محسوب می‌شود و ادعا شده است که امروزه فولادسازان ترکیه همچنان به دنبال پیشرفت‌های فناوری در جهت افزایش دوام این صنعت در بازارهای جهانی هستند. نکته قابل ذکر اینکه بیشتر صنایع تولیدی ترکیه، کسب‌وکارهای کوچک و متوسط هستند. بنابر داده‌های موسسه آمار ترکیه در سال ۲۰۱۵، تنها ۱۲ درصد کسب‌وکارهای کوچک و متوسط این کشور، محصولات و خدمات خود را از طریق شبکه‌های رایانه‌ای ارائه می‌دهند و در سال ۲۰۱۴ صنایع تولیدی معادل ۱۹۰ هزار یورو ارزش‌افزوده ایجاد کردند. این رقم یک‌چهارم متوسط کشورهای اتحادیه اروپا و یک‌دهم آلمان است.
آمریکا
بین سال‌های ۱۸۸۰ و آغاز قرن بیستم، تولید فولاد آمریکا از ۲۵/ ۱ میلیون تن در سال به بیش از ۱۰ میلیون تن و تا سال ۱۹۱۰، این رقم به ۲۴ میلیون تن و بیش از هر کشور دیگری در جهان رسید. با افزایش رقابت در بازار تولید فولاد، کشورهای چین، هند و ژاپن از آمریکا پیشی گرفتند، به‌طوری که این کشور در سال ۲۰۱۸ با ۸۸ میلیون تن تولید در رده چهارم برترین کشورهای تولیدکننده فولاد قرار گرفت. در میان فولادسازان آمریکایی، شرکت نیوکور با تولید سالیانه ۲۶ میلیون تن فولاد خام بزرگ‌ترین شرکت فولادی آمریکا به‌حساب می‌آید. اما آنچه امروز مساله را متفاوت کرده است، تمرکز بر نوآوری و فناوری برای رسیدن به توانایی رقابتی بیشتر در صنعت فولاد آمریکاست. آنچه ارزیابی‌ها و گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد، در گستره جهانی، تولیدکنندگان آمریکایی سابقه روشنی از پذیرش نوآوری در صنعت فولاد دارند. مقایسه بین دو فولادساز معروف آمریکایی، یو.اس. استیل و نیوکور، به‌خوبی نشان می‌دهد که «تولید فولاد در دنیای غرب نیازمند اتکا به نوآوری مداوم به عنوان یک ضرورت برای بقاست».
نتیجه‌گیری
در این گزارش با شناسایی و بررسی اقدامات کشورهای توسعه‌یافته و شرکت‌های پیشرو فولادی در زمینه انقلاب صنعتی چهارم و تحولات آن، تصویر به‌نسبت روشنی از آینده این صنعت به سیاستگذاران و مدیران ارشد شرکت‌های این عرصه ارائه شده است. کشورها و شرکت‌های مورد بررسی، غالباً از سرآمدان فناوری در جهان و تولیدکنندگان بزرگ صنعت فولاد بوده‌اند. ازجمله کشورهای واجد این شرایط می‌توان به آمریکا، ژاپن، کره جنوبی، اتحادیه اروپا و چین اشاره کرد که در این گزارش اقدامات نهادها و شرکت‌های فولادی آن مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. علاوه بر این، کشورهای دیگری نیز به سبب اهمیت میزان تولید فولاد در جهان و موقعیت خاص آنها در قیاس با ایران، مورد توجه قرار گرفتند. ازجمله این کشورها می‌توان به هند، ترکیه و روسیه اشاره کرد. به‌طور خلاصه برآورد و ارزیابی اقدامات نهادی و شرکتی در صنعت فولاد کشورهای مذکور نشان می‌دهد که تحولات ناشی از انقلاب صنعتی چهارم تا حدود بسیار زیادی درک شده و انعکاس جدی در راهبردها، برنامه‌ها و فعالیت‌های این کشورها و شرکت‌ها دارد. آنچه بیش از پیش مشهود است، انقلاب صنعتی چهارم بدون در نظر گرفتن عناوینی که در هر کشور به خود گرفته، به‌صورت کاملاً فراگیر در سطح نهادهای سیاستگذار پذیرفته شده و تبدیل به اقدامات اجرایی شده و مولد طرح‌های ملی مانند ساخت چین یا هند و تولید پیشرفته و هوشمند شده‌اند. آنچه این نتیجه را با تحولات ایران قابل قیاس می‌کند این است که همچنان انقلاب صنعتی چهارم مفهومی مهجور در سطح نهادهای حاکمیتی و مدیران صنعتی است و اقدامات پراکنده‌ای که گاهی صورت گرفته، ارتباط معنادار و هدفمند با یک طرح کلان و ملی ندارند، زیرا اساساً چنین طرح و عزمی وجود خارجی و فراگیری در سطح کشور ندارد. از این لحاظ، جدا از فرصت‌سوزی بزرگی که برای توسعه فناوری فولاد در کشور با اتکا به فناوری‌های نوین پیش آمده است، بی‌توجهی به آثار و تبعات این انقلاب صنعتی و اقدامات رقبای کلیدی، چشم‌انداز تهدیدگونه‌ای نیز برای صنعت فولاد کشور دربر خواهد داشت. به‌عنوان نمونه می‌توان به اقدامات نهادهای دولتی و شرکت‌های فولادساز در چین و کره و الگوگیری آنها از صنایع فولاد در کشورهای پیشرفته اشاره کرد. تعاملات بین‌المللی با شرکت‌های فناوری و الگوگیری از شرکت‌های پیشرفته، به دلایل متعدد در ایران و صنعت فولاد آن مغفول بوده و عملاً مدیران صنعت را از فرصت بهره‌گیری و الگوبرداری از اقدامات رقبا و کشورهای پیشرو محروم کرده است. ارزیابی‌های دقیقی باید انجام شود تا مشخص شود که آیا همچنان مدیران ارشد صنعت فولاد و نهادهای حاکمیتی عقیده استواری بر انقلاب صنعتی چهارم و تحولات ناشی از آن دارند یا خیر؟
