بررسی شرکت‌های کلیدی و پیشرو جهانی در صنعت فولاد
توسعه صنعت فولاد در چین، ژاپن، کره جنوبی، هند، ترکیه، اتحادیه اروپا و آمریکا
برنامه «ساخت چین» تاثیر گسترده‌ای بر صنعت فولاد این کشور داشته و شرکت‌های بزرگ فولادی با ابتکارات و طرح‌های جدی، در این مسیر پیشرو بوده‌اند. همچنین نهادها و مراکز جدیدی نیز برای توسعه این اکوسیستم شکل گرفته و ارتباطات پویا و نظام‌مندی بین غول‌های فناوری و فولادسازی چین ایجاد شده است.
طرح‌های کشور ژاپن برای انقلاب صنعتی چهارم بسیار جدی بوده و از دولت تا فولادسازان عمده این کشور، همه در این مسیر، همگام و منسجم در حرکت هستند. شرکت پوسکوی کره جنوبی و سایر فولادسازان بزرگ این کشور در جهت ادغام فناوری‌های نوین و صنعت فولاد برمبنای استانداردهایی که بر پیشبرد مفهوم کارخانه و تولید هوشمند و همچنین آموزش نیروی انسانی ماهر برای دنیای دیجیتال، متمرکز است، تلاش می‌کنند.
اقدامات حمایتی دولت هند برای دیجیتالی کردن بخش تولید و به‌خصوص پژوهش در صنعت فولاد نیز مثال‌زدنی است. نهادهای دولتی مختلف با اختصاص بودجه‌های قابل توجه به پژوهش‌های نوآورانه در صنعت، عزم راسخ خود را برای تحول دیجیتال نشان داده‌اند.
طرح‌های دیجیتالی شدن در کشورهای اروپایی نیز مهم و فراگیر هستند و بسیاری از نهادها و تشکل‌ها در اتحادیه اروپا در تلاش برای حمایت از این طرح‌ها هستند. همچنین شرکت‌های فن‌آور با شتاب خوبی در این راستا در حال حرکت بوده و شواهد نشان می‌دهد که انقلاب صنعتی چهارم در این اتحادیه به صورت جدی در حال پیگیری و اجراست.
روسیه با شکل دادن همکاری‌های گسترده بین شرکت‌های فولادی و شرکت‌های فعال در زمینه فناوری اطلاعات و با مشارکت دادن دانشگاه‌ها و حفظ ارتباطشان با صنعت به سمت انقلاب صنعتی چهارم و دیجیتال‌سازی تولید فولاد پیش می‌رود و در تلاش برای پیشبرد اهداف «تولید پیشرفته» است تا بتواند از رقبای خود در این صنعت پیشی بگیرد.
ترکیه در همسایگی ایران الگوی موفقی از ایجاد ارزش افزوده از صنعت فولاد بدون اتکا به منابع معدنی و انرژی ارزان ایجاد کرده است و فناوری نقش مهمی در تولید این کشور دارد. در سال‌های اخیر اقدامات سیاستی دولت ترکیه بر توسعه فناوری‌های برافکن در راستای انقلاب صنعتی چهارم متمرکز بوده و این مسیر نیز توسط شرکت‌های بزرگ فولادی ترک دنبال شده است. انقلاب صنعتی چهارم در سطح حاکمیتی و سیاستی ایالات متحده آمریکا به‌سرعت پیگیری می‌شود و بازتاب گسترده‌ای در سطح حاکمیتی و نهادهای مربوطه داشته است. لکن به‌طور خاص و در سطح شرکت‌ها، دو شرکت بیگریوراستیل و نیوکور، اقدامات پرشتابی را انتخاب کردند و توسعه فناوری در انقلاب صنعتی چهارم را در صدر اولویت‌های توسعه‌ای خود قرار داده‌اند. ایران به‌عنوان یکی از ۱۰ کشور برتر در حوزه تولید فولاد در دنیا، به‌رغم حرکت شتابان سایر کشورها برای بهره‌گیری از دستاوردهای فناورانه انقلاب صنعتی چهارم، راهبرد مشخصی برای این مساله نداشته و زیرساخت‌ها و اکوسیستم‌های فناورانه برای ایجاد و جهت‌دهی به شرکت‌های فن‌آور در حوزه آهن و فولاد شکل نگرفته است. شاید تامین مواد اولیه و انرژی ارزان و همچنین ساختار مالکیتی و مدیریتی شبه‌دولتی در صنایع عمده فولادی ایران یکی از دلایل عدم حرکت فولادسازان ایرانی برای استفاده از فناوری‌های نوین باشد. پیش‌بینی می‌شود با توجه به رقابت فولادسازان بزرگ دنیا برای افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید، عدم حرکت ایران به سمت استفاده از طرح‌های فناورانه می‌تواند زنگ خطری برای آینده صنعت فولاد ایران باشد.
تحولات ناشی از انقلاب صنعتی چهارم تاکنون آثار عمیقی بر صنایع تولیدی سنگین داشته و برآوردها بر این است که این آثار با شدت بیشتری ادامه خواهد داشت. به‌طور مشخص صنعت فولاد از این امر مستثنی نیست و به‌عنوان یک صنعت مهم و کلیدی از انقلاب صنعتی چهارم تاثیر پذیرفته است. پیگیری سمت‌وسوی تاثیرات و تحولات در صنعت فولاد، نیازمند دقت در اقدامات سیاستی کشورهای عمده تولیدکننده فولاد و بنگاه‌های پیشروِ آنهاست، چراکه برای پیشروی در دنیای دیجیتال، سیاستگذاری دولت‌ها نقش بسزایی ایفا می‌کند. به‌طور مشخص این سیاستگذاری‌ها و راهبردها به شکل‌گیری یک اکوسیستم نوآوری فعال و پویا در صنعت فولاد کمک خواهد کرد. به‌عنوان نمونه سیاست‌های کلی پیرامون صنعت تشکیل نهادهای نوآوری ایجاد یک شبکه همکاری بین شرکت‌های فولادی و شرکت‌های نوآور و فن‌آور می‌تواند بخشی از این اقدامات باشد.
در این گزارش، فعالیت‌های فناورانه و نوآورانه در صنعت فولاد برای کشورهای پیشرو در تولید فولاد بررسی شده است. بررسی اقدامات سیاستی در حوزه انقلاب چهارم به‌طور مشخص در قاره آسیا و کشورهایی مانند چین، هند، کره جنوبی و ژاپن (که از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد در آسیا و جهان هستند) مورد توجه و بررسی قرار گرفته است.
چین
در اواخر دهه ۱۹۷۰ میلادی، پس از اینکه دولت چین سیاست اصلاحات اقتصادی را اجرایی کرد، تولید محصولات فولادی این کشور با سرعتی بی‌سابقه افزایش یافت. در جهش بعدی و بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۱، تولید فولاد خام و آهن خام تقریباً دو برابر و خروجی محصولات نهایی فولادی با افزایش ۵/ ۲برابری مواجه شد. درنهایت در سال ۱۹۹۶ تولید فولاد خام چین از دو کشور آمریکا و ژاپن پیشی گرفت و این کشور به بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد خام در جهان تبدیل شد. چین بعد از این برهه نه‌تنها توانست رتبه اول خود را در تولید حفظ کند، بلکه فاصله خود را با سایر کشورها بیشتر هم کرد. این اختلاف به گونه‌ای شد که در سال ۲۰۱۸، تولید فولاد چین نسبت به هند (دومین تولیدکننده بزرگ فولاد در جهان) تقریباً ۹ برابر است و حدوداً نیمی از تولید فولاد خام جهان از طریق چین تامین می‌شود. در مقوله صادرات نیز در سال ۲۰۱۴، چین از ژاپن به‌عنوان بزرگ‌ترین کشور صادرکننده فولاد پیشی گرفت. ادامه این روند باعث شده تا میزان تولید سالیانه از میزان تقاضا بیشتر شود. در همین راستا انجمن جهانی فولاد گزارش داده است که در سال ۲۰۱۸، بین میزان تولید و میزان مصرف فولاد، حدوداً ۱۰۰ میلیونتن فاصله وجود دارد. همچنین طبق ادعای انجمن فولاد اروپا ظرفیت اضافی فولاد در دنیا (اختلاف بین ظرفیت تولید و میزان تولید) در سال ۲۰۱۸ برابر ۵۵۰ میلیونتن بوده است. این رقم معادل ۲۵ درصد کل تولید گزارش‌شده فولاد است. با وجود این، هیچ نشانی از کم شدن تولید جهانی که چین مسبب اصلی آن بوده است، وجود ندارد. حتی با تنظیم سیاست‌ها و مقررات جهانی برای کاهش ۱۵۰میلیونی تولید چین نه‌تنها این کاهش رخ نداده، بلکه علائمی حاکی از افزایش تولید این کشور مشاهده شده است. نتیجه این است که سایر کشورها با دوره‌ای پایدار از قیمت‌ها و سودآوری پایین مواجه شده‌اند. پیش‌بینی‌های عرضه و تقاضا حاکی از آن است که در صورت ادامه روند افزایشی کنونی تولید، در آینده نه‌چندان دور، فاصله میان عرضه و تقاضا بیشتر هم خواهد شد. البته چشم‌اندازهای کوتاه‌مدت تقاضای فولاد نشان‌دهنده افزایش تقاضا برای این محصول در سال‌های پیشرو است. اما نرخ این افزایش رو به نزول است. همچنین با توجه به پیشرفت‌ها در زمینه مواد پیشرفته و فوق سبک و ترجیح استفاده از سایر مواد در صنایع فعلی در پایین‌دست فولاد، دور از انتظار نیست که در آینده تقاضای جهانی فولاد کاهش یابد. حتی یکی از موارد سیاست اصلی برنامه «ساخت چین»، توسعه مواد پیشرفته است. با در نظر گرفتن این واقعیت‌ها می‌توان پیش‌بینی کرد که تولید فولاد در دنیای پیشرو با تمرکز بر افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها انجام خواهد شد.
ژاپن
جنگ جهانی دوم برای ژاپن با خرابی و یأس به پایان رسید. شکستی که می‌توانست به‌معنای پایان ژاپن باشد. اما هیچ چیز در این کشور مطابق پیش‌بینی‌ها پیش نرفت. پس از پایان جنگ جهانی و تا پایان دوره جنگ سرد، اقتصاد ژاپن رشد بی‌نظیری را تجربه کرد. دوره‌ای که با «معجزه اقتصادی ژاپن» همراه بود و تمرکز بر رشد تولید مواد خام، ازجمله فولاد و زغال‌سنگ این امر را ممکن کرد. در دهه ۶۰ میلادی صنعت فولاد ژاپن رشد سالیانه ۲۵درصدی را تجربه کرد. البته با رسیدن به اواخر قرن بیستم میلادی و کم شدن نیروی کار جوان، نرخ رشد سالیانه کاهش یافت، اما بهره‌وری نیروی کار این کشور هنوز مثال‌زدنی بود. در حال حاضر نیز صنعت فولاد ژاپن با تولید سالیانه بیش از ۱۰۴ میلیونتن فولاد خام، یکی از بزرگ‌ترین بازیگران این صنعت محسوب می‌شود و بعد از چین و هند، سومین کشور بزرگ دنیا از نظر میزان تولید فولاد است. لکن بیش از فولاد، آنچه همراه با نام ژاپن در ذهن تداعی می‌شود، پیشرو بودن در حوزه فناوری و نوآوری است. رشد سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات، تغییرات گسترده‌ای را برای جامعه و صنعت ژاپن در پی داشته است. در ژاپن نیز مانند دیگر کشورهای پیشرو، «تحول دیجیتال» ارزش افزوده‌ای که ایجاد می‌کند، به ستون مهمی در سیاستگذاری این کشور تبدیل شده است. مشخصاً در سال ۲۰۱۶، دولت ژاپن مفهوم جامعه را به‌عنوان هسته اصلی پنجمین طرح اساسی فناوری و علم و استراتژی سرمایه‌گذاری برای آینده اصلاحات برای رسیدن به جامعه معرفی کرد. ادعا شده که ژاپن ازجمله کشورهایی است که برای استفاده از فرصت‌های انقلاب صنعتی چهارم آماده است. به‌ویژه از این منظر که ژاپن در زمینه فناوری‌های تولید و به‌کارگیری فناوری اطلاعات توانمند است. ژاپن در حوزه فناوری ارتباطات و اطلاعات، فرآیندهای تولیدی، اتوماسیون و فناوری روباتیک کشوری پیشرو است. همچنین شرکت‌هایی مانند فوجیتسو در این کشور وجود دارند که نقش مهمی در زمینه کلان‌داده و هوش مصنوعی در دنیای جدید ایفا می‌کنند. به‌عنوان نمونه طرح زنجیره ارزش صنعتی در راستای اجرای ساختاری است که با ترکیب بخش تولیدی و فناوری اطلاعات، مفهوم «اتصال» را برای تمام شرکت‌ها (حتی شرکت‌های متوسط و کوچک) به ارمغان آورد. ارزیابی‌های انجام‌شده از منظر صنعتی نشان می‌دهد تقریباً اغلب شرکت‌های تولیدی در ژاپن، ازجمله شرکت‌های فعال در حوزه آهن و فولاد، به‌صورت گسترده صنعت و مشخصاً اینترنت اشیای صنعتی را به‌عنوان اولویت راهبردی خود برگزیده‌اند. تلاش دولت ژاپن نیز در راستای دیجیتالی کردن صنعت فولاد با تخصیص بودجه قابل توجه به انستیتو ملی علم مواد انجام شده است. شایان ذکر است انستیتو ملی علم مواد در سال ۲۰۰۱ با ادغام دو نهاد دولتی تشکیل شد. این نهاد مستقل دولتی، مرکز اصلی پژوهش‌های دولت ژاپن در حوزه علم مواد است. این انستیتو با پذیرش این نکته که فناوری‌هایی چون هوش مصنوعی، کلان‌داده و اینترنت اشیا موجب تغییرات گسترده در سطح صنعت شده‌اند، تحقیقات بنیادین برای شرکت‌های فولادساز در دستیابی به این فناوری‌های دشوار بنا شده است. عقیده بر این است که با همکاری میان شرکت‌های تولید فولاد ژاپنی، توسعه این فناوری‌ها به نوآوری منجر می‌شود. نکته دیگر اینکه درنتیجه این سرمایه‌گذاری‌ها، موسسه ملی علم مواد به یکی از جذاب‌ترین موسسات تحقیق و توسعه در دنیا برای دانشمندان و مهندسان تبدیل شده است. این موسسه و شرکت‌های تولیدکننده فولاد «نیپون استیل و سومیتومو متال»، «جی‌اف‌ای استیل» و «کوبه استیل» تفاهم‌نامه‌ای را برای عملیاتی کردن پلت‌فرم باز مواد (ام اُپی‌‌های) مذکور در سال ۲۰۱۷ امضا کردند. نزدیک به سه‌چهارم تولید فولاد ژاپن سهم نیپون استیل و جی‌اف‌ای استیل است. هدف اصلی طرح، شتاب بخشیدن به پژوهش‌های نوآورانه با استفاده بهینه از بودجه تحقیق و توسعه دولت ژاپن به‌واسطه همکاری انستیتو ملی علم مواد و سه شرکت فولادی بزرگ ژاپن است. انتظار می‌رود طرح ام‌اُپی، راه را برای توسعه «نوآوری باز» در صنعت فولاد هموار کند و هدف این طرح پاسخ‌دهی به مشکلات معمول صنعت فولاد با استفاده از فرآیند توسعه فناوری است.
کره جنوبی
طی دهه‌های گذشته، کره جنوبی به عنوان یک کشور پیشرو در حوزه «اقتصاد مبتنی بر تولید» ظهور کرده است. به‌طور خاص در صنعت فولاد، کره جنوبی با تولید سالیانه حدود ۷۵ میلیونتن فولاد خام، پنجمین کشور بزرگ جهان در زمینه تولید فولاد محسوب می‌شود. پوسکو و هیوندای استیل دو شرکت اصلی فولادی کره جنوبی هستند و نزدیک به ۹۰ درصد فولاد کشور را تولید می‌کنند. به‌طورکلی کره جنوبی در شرایط مناسبی برای رقابت‌پذیری در عصر انقلاب صنعتی چهارم قرار دارد. همان‌طور که پیشتر اشاره شد، در کره جنوبی سیاست‌های مربوط به همگرایی اتوماسیون و داده برای فناوری تولید، در قالب راهبرد «نوآوری در صنعت تولیدی» ارائه می‌شود. در راستای این سیاستگذاری، پوسکو و هیوندای استیل، دو شرکت بزرگ تولید فولاد کره جنوبی، تولید هوشمند با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین را به‌عنوان یکی از اولویت‌های اصلی تولید خود تعیین کرده‌اند. مسیر دیجیتالی کردن پوسکو، غول فولادسازی کره جنوبی با تولید سالیانه حدود ۴۳ میلیون تن فولاد خام، پس از بازدید مدیرعامل وقت این شرکت در سال ۲۰۱۷ از شرکت‌های زیمنس آلمان و جنرال‌الکتریک آمریکا آغاز شد. وان اوجون، اعلام کرد که همانند این دو شرکت تصمیم بر دیجیتالی کردن فرآیندهای تولید در پوسکو دارد. پس از این بازدید به گفته وان، تصمیم بر این شد تا پوسکو اتوماسیون تولیدی خود را با شعار «پوسکوی هوشمند» سرعت بخشد و با ترکیب تخصص خود در تولید با فناوری‌های اینترنت اشیا، کلان‌داده و هوش مصنوعی، کارایی و ارزش‌افزوده صنعت فولاد را به میزان قابل توجهی افزایش دهد. همچنین این اقدامات با هدف تبدیل شدن صنعت تولید ملی کره به صنعت هوشمند صورت گرفت. شرکت پوسکو پرچمدار انقلاب صنعتی چهارم در صنعت فولاد کره جنوبی است. وزارت تجارت، صنعت و انرژی کره جنوبی، سیستم کنترل اتوماتیک وزن پوشش در خط گالوانیزه پیوسته و همچنین کوره بلند هوشمند پوسکو را به‌عنوان اصلی‌ترین قدرت بخش تولید کره جنوبی معرفی کرده است. همچنین شرکت پوسکو در سال ۲۰۱۹ به‌دلیل پیشگام بودن در نوآوری تولید، توسط مجمع جهانی اقتصاد عنوان «شبکه لایت‌هاس جهانی» را کسب کرد. پوسکو اولین شرکت در کره جنوبی است که این عنوان را کسب کرده است. شایان ذکر است عنوان لایت هاس به شرکت‌های پیشرو در نوآوری و اثرگذار در فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم اعطا می‌شود و مجمع جهانی اقتصاد دو بار در سال کارخانه‌هایی را که در اجرای فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم پیشگام بوده‌اند برای عضویت در این مجمع انتخاب می‌کند. در طرحی دیگر، شرکت پوسکو درصدد حل یکی از اصلی‌ترین چالش‌های انقلاب صنعتی چهارم، یعنی نبود نیروی انسانی متخصص، با همکاری دانشگاه علم و فناوری پوهانگ برآمده است. جئونگ وو چوی، که در ماه جولای به‌عنوان نهمین مدیرعامل شرکت پوسکو انتخاب شد، در مراسم تحلیف خود چشم‌انداز جدیدی برای ایجاد جامعه‌ای بهتر از طریق مشارکت معرفی کرد. این چشم‌انداز با عنوان «با پوسکو، ساختن آینده‌ای بهتر در کنار هم» است. این برنامه نمایانگر عمده فعالیت‌های اجتماعی پوسکو است که با هدف افزایش فرصت‌های شغلی ضمن غنی‌سازی شایستگی کشور در انقلاب صنعتی چهارم انجام می‌شود. مطابق این طرح، برنامه‌های آموزشی در قالب دوره‌های اصلی آنلاین و دوره‌های پیشرفته آفلاین در زمینه هوش مصنوعی، کلان‌داده‌ها و اینترنت اشیا ایجاد و تدریس می‌شود. این برنامه به‌عنوان بخشی از اقدامات مشارکت اجتماعی شرکت ارائه می‌شود که به‌صورت رایگان برای تشویق این مهارت‌ها و گسترش فرصت‌های شغلی ارائه می‌شود. پوسکو همچنین در نظر دارد دوره‌هایی از قبیل بلاک‌چین و رمزارزها را برای دانش‌آموزان علاقه‌مند به رشته‌های تخصصی‌تر برگزار کند. تلاش‌های شرکت پوسکو در جهت ادغام فناوری‌های نوین و صنعت فولاد ادامه دارد. سایر شرکت‌های فولادسازی کره جنوبی نیز در تلاش برای رساندن خود به استانداردهای دیجیتال پوسکو هستند. استانداردهایی که بر پیشبرد مفهوم کارخانه و تولید هوشمند و همچنین آموزش نیروی انسانی ماهر برای دنیای دیجیتال، متمرکز است.
هند
صنعت آهن و فولاد هند از مهم‌ترین صنایع این کشور محسوب می‌شود. طی سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶، هند سومین تولیدکننده فولاد خام و بزرگ‌ترین تولیدکننده آهن اسفنجی در جهان بود. تولید فولاد خام هند در سال ۲۰۱۷ به ۴/ ۱۰۱ میلیونتن رسید و این کشور را در مسیر قرار گرفتن به‌عنوان دومین تولیدکننده بزرگ جهانی به جای ژاپن قرار داد. بالاخره در سال ۲۰۱۸ هند توانست از ژاپن پیشی بگیرد و به دومین کشور بزرگ تولیدکننده فولاد بعد از چین تبدیل شود. علاوه‌بر این، هند همواره در تلاش برای نوسازی مداوم و ارتقای بیشتر کارخانه‌های قدیمی و بالا بردن سطح بهره‌وری انرژی خود در صنعت فولاد بوده است. اگرچه بخش تولیدی هند طی دهه گذشته رشد شگفت‌انگیزی از خود نشان داده است، با این حال، رتبه این کشور در شاخص جهانی رقابت‌پذیری تولید از رتبه دوم در سال ۲۰۱۰ به رتبه یازدهم در سال۲۰۱۶ نزول کرده است. دلیل اصلی این امر را می‌توان عدم تمرکز در ایجاد نیروی کار ماهر جهت به‌کارگیری فناوری و فرآیندهای کسب‌وکار مرتبط در این زمینه عنوان کرد. مشاهده این روند نزولی موجب شد تا طرح «ساخت هند» در سال ۲۰۱۴ توسط دولت این کشور کلید بخورد. این طرح برای کمک به رشد صنایع تولیدی و رقابت در بازار جهانی به‌وجود آمد. علاوه‌بر این شورای توسعه صادرات مهندسی در هند با همکاری وزارت صنایع سنگین این کشور، با برنامه‌ریزی طرح‌هایی قصد افزایش سطح آگاهی خود از انقلاب صنعتی چهارم را دارند تا تولید هند را به سمت تولید هوشمند پیش ببرند. یکی از این طرح‌ها، تولید پیشرفته هوشمند و مرکز تحول سریع سامارتاست؛ با نام دیگر یودیوگ باهارات ۴/ ۰که با هدف تسریع در اتخاذ راه‌حل‌های تولید هوشمند از طریق اشتراک دانش و افزایش آگاهی از فناوری در هند به‌وجود آمده است.
اتحادیه اروپا
تولید فولاد در اروپا با پایان جنگ جهانی دوم آغاز می‌شود. دولت‌ها توسعه صنایع سنگین زغال و فولاد را برای توسعه اقتصادی چشمگیر دیدند و از آنجا که سرمایه خصوصی برای مجموعه‌های بزرگ تولید فولاد ناکافی بود، خود را درگیر توسعه صنعت فولاد کردند. درنتیجه رشد اقتصادی بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۳ میلادی موجب افزایش چشمگیر خروجی صنعت فولاد شد. رشد اقتصادی و پیشرفت فنی موجب ساخت مجموعه‌های پربازده‌تر شد. بعد از این دوران پربازده، عصر انقلاب صنعتی چهارم نیز نویدبخش افزایش مجدد بهره‌وری در صنعت فولاد است و با توجه به توانایی‌های فناورانه، کشورهای اروپایی می‌توانند پیشرو این مسیر باشند. در حال حاضر صنعت ۰/ ۴ در سطح اتحادیه اروپا به بحث مهمی در صنایع مختلف تبدیل شده است و از منظر تاریخی، برای اولین بار در سال ۲۰۱۷ اصطلاح صنعت ۰/ ۴ در سند راهبردی ۲۰۲۰ مطرح شد. این بحث فناوری‌های پیشرفته آلمان، صنعت آهن و فولاد را نیز درگیر خود کرده، اما آثار آن بر این صنعت هنوز به‌طور کامل مشخص نشده است. لکن با بررسی برخی شواهد و اقدامات نهادهای اروپایی و شرکت‌های اصلی در صنعت فولاد این اتحادیه، امکان ارزیابی نتایج فعلی و برآورد برخی تحولات آتی امکان‌پذیر است. همان‌طور که در بخش‌های پیشین ذکر شد، دیجیتالی شدن از جمله تحولات فناورانه کلیدی در انقلاب صنعتی چهارم است. در سال‌های اخیر نیز طرح‌های متعددی با موضوع دیجیتالی کردن صنعت فولاد اروپا در کشورهای این اتحادیه انجام شده است. ازجمله این طرح‌ها می‌توان به کارگروه‌های پلت‌فرم فناوری فولاد اروپا اِستِپ اشاره کرد. این طرح برای بالا بردن سطح رقابت کشورهای اتحادیه اروپا در حوزه فناوری فولاد در سال ۲۰۰۴ کلید خورد و در طرح استپ بخش خصوصی و دولتی در کمیسیون اروپا با یکدیگر همکاری می‌کنند. هم‌اکنون کارگروه این طرح با بیش از ۲۰۰ نیروی کار در حوزه‌های مختلف مانند تولید پایدار فولاد، فناوری‌های ایمن، پربازده و با نیاز به سرمایه کم، جذب نیروی کار شایسته و دیجیتالی کردن صنعت فولاد مشغول به فعالیت هستند. کارگروه‌های تولید هوشمند یکپارچه و صنعت ۰/ ۴ موسسه فولاد ویدیایاچ به‌طور خاص بر تولید پیشرفته در صنعت فولاد متمرکز هستند. شایان ذکر است کارگروه صنعت ۰/ ۴ موسسه فولاد ویدیایاچ شامل فولادسازان از کشورهای آلمانی‌زبان و موسسه تحقیقاتی ویدیایاچ است، اما در کل کارگروه‌های طرح استپ بازه وسیع‌تری از ذی‌نفعان را پوشش می‌دهد و فولادسازان اروپایی و چندملیتی و همچنین سازندگان مجموعه‌های تولیدی و چندین دانشگاه و موسسه تحقیق و توسعه اروپایی در طرح استپ مشارکت دارند.
روسیه
صنعت فولاد روسیه بعد از سال ۲۰۱۴ با کاهش تدریجی تولید مواجه شد و در سال ۲۰۱۶ میزان تولید به ۶/ ۶۸ میلیونتن رسید. با این حال، این کشور توانست در سال ۲۰۱۷ روند تولید خود را افزایش دهد و به ۸/ ۷۰ میلیونتن برساند و تا سال ۲۰۱۸ تولید خود را به ۷/ ۷۱ میلیونتن فولاد خام رسانده و به‌عنوان ششمین تولیدکننده فولاد در جهان شناخته شود. در روسیه تلاش‌هایی در سطح ملی و به‌منظور پیشبرد اهداف «تولید پیشرفته» در حال انجام است. بر این اساس در فوریه ۲۰۱۷، دولت فدرال روسیه، اولین نقشه راه توسعه ملی طرح فناوری به نام «فناوری‌های تولید پیشرفته» را تصویب کرد. به‌موجب تصویب این طرح نخستین «کارخانه هوشمند» در روسیه تاسیس شد. در این کارخانه نمونه‌های اولیه به‌وسیله راهکارهای مبتنی‌بر فناوری‌های پیشرفته برای تولید انبوه توسعه پیدا می‌کنند و ایده‌های داخلی و تحولات در قالب صنعت۰/ ۴ در شرایط تولید واقعی آزمایش می‌شوند. همچنین پلت‌فرم «مواد و فناوری‌های متالورژی» از طرف دولت روسیه برای انجام تحقیقات و طراحی آزمایش در زمینه فناوری و صنعت تشکیل شده است. هدف از تشکیل این پلت‌فرم دستیابی به انرژی‌های تجدیدپذیر و توسعه پایدار در صنعت متالورژی و سازوکار آن ادغام موثر منافع صنعتی و ملی روسیه است. این پلت‌فرم برای تعیین اولویت‌های تحقیق و توسعه فناوری به وجود آمده و براساس اصول مشارکت دولتی و خصوصی، با مشارکت گسترده نهادهای دولتی و تجاری فعال است. اثربخشی پلت‌فرم مواد و فناوری‌های انرژی روسیه مبتنی‌بر اجرای برنامه‌های نویدبخش علمی و فناورانه در بخش‌های مختلف اقتصادی این کشور بوده و با توجه به اهداف اولویت‌دار ملی و اجتماعی برنامه‌ریزی می‌شود. نکته آنکه از لحاظ مشارکت ذی‌نفعان، این پلت‌فرم نسبتاً گسترده عمل کرده و درصد مشارکت بخش‌های مختلف در پلت‌فرم مواد و فناوری‌های متالورژی دیده می‌شود. در راستای اهداف دولت روسیه برای دیجیتال‌سازی، همکاری‌های مشترک زیادی در این کشور بین شرکت‌های مختلف فولادی و فناوری شکل گرفته است. در ماه مارس سال ۲۰۱۷ «نوولیپتسک استیل یا ان‌ال‌ام‌کی» روسیه و شرکت اس.آ.پ، بزرگ‌ترین تولیدکننده نرم‌افزارهای سازمانی، تفاهمنامه همکاری در حوزه نوآوری را به امضا رساندند. هدف این همکاری ایجاد اولین «آزمایشگاه نوآوری اشتراک» در صنعت فولاد روسیه است. تمرکز فعالیت‌های این مرکز تحقیق، ایده‌پردازی و نمونه‌سازی با تکیه بر راهکارهای نوآورانه در صنعت معدن و صنایع معدنی است. این دو شرکت برای ارائه راهکارهای جدید در زمینه تجزیه‌وتحلیل فرآیند، رابط کاربری، اینترنت اشیا، یادگیری ماشین، تحلیل پیشگویانه و سیستم‌های برنامه‌ریزی تولید همکاری خواهند کرد. شایان ذکر است نوولیپتسک استیل بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد روسیه با تولید سالیانه بیش از ۱۷ میلیونتن فولاد خام است. علاوه‌بر تفاهمنامه فوق، در ژانویه سال ۲۰۱۸ نیز، گروه نوولیپتسک‌استیل با معرفی نسل جدیدی از نرم‌افزار اس.آ.پ اعلام کرد که این پلت‌فرم نه‌تنها فرآیندهای تجاری فعلی را ساده‌سازی خواهد کرد، بلکه امکان استفاده از فناوری‌های ابری، اینترنت اشیا و فناوری‌های یادگیری ماشین را در مقیاس صنعتی فراهم می‌کند.
ترکیه
صنعت آهن و فولاد ترکیه به یکی از توسعه‌یافته‌ترین بخش‌های این کشور تبدیل شده است. این صنعت در سال ۲۰۱۸ با تولید ۳/ ۳۷ میلیونتن فولاد خام به هشتمین تولیدکننده بزرگ فولاد در جهان تبدیل شد. ترکیه دارای سابقه اثبات‌شده‌ای در تولید محصولات باکیفیت برای تامین نیازهای بازار، سرمایه‌گذاری، گسترش ظرفیت تولید محصولات و توسعه فناوری‌های جدید بوده و نقش مهمی در تولید و صادرات فولاد در سطح جهانی دارد. علاوه بر این صنعت فولاد ترکیه، چهارمین عامل تاثیرگذار در اقتصاد این کشور محسوب می‌شود و ادعا شده است که امروزه فولادسازان ترکیه همچنان به دنبال پیشرفت‌های فناوری در جهت افزایش دوام این صنعت در بازارهای جهانی هستند. نکته قابل ذکر اینکه بیشتر صنایع تولیدی ترکیه، کسب‌وکارهای کوچک و متوسط هستند. بنابر داده‌های موسسه آمار ترکیه در سال ۲۰۱۵، تنها ۱۲ درصد کسب‌وکارهای کوچک و متوسط این کشور، محصولات و خدمات خود را از طریق شبکه‌های رایانه‌ای ارائه می‌دهند و در سال ۲۰۱۴ صنایع تولیدی معادل ۱۹۰ هزار یورو ارزش‌افزوده ایجاد کردند. این رقم یک‌چهارم متوسط کشورهای اتحادیه اروپا و یک‌دهم آلمان است. در بررسی بازدهی نیروی کار نیز این اختلاف‌ها مشاهده می‌شود. بنابر عقیده کارشناسان، انقلاب صنعتی چهارم نه‌تنها امکان جبران این فاصله را فراهم نمی‌کند، بلکه در صورت عدم واکنش به آن، موجب اختلاف بیشتر هم می‌شود. از منظر حاکمیتی، تبدیل شدن به یکی از ۱۰ اقتصاد برتر دنیا، چشم‌انداز اصلی سیاستگذاران ترک است. در این راستا برنامه تحول دیجیتال یکی از مهم‌ترین ابزارهای ترکیه در رسیدن به این چشم‌انداز است. هدف دولت ترکیه به‌واسطه دیجیتالی کردن «توسعه سیاست‌های موثر» تولید فناوری و «رقابت در این عرصه» است. به‌نظر می‌رسد که ترکیه برای رسیدن به کشورهای پیشرو، در فناوری راه درازی را پیشرو دارد. اما دولت ترکیه و به‌طور خاص وزارت صنعت و فناوری این کشور، پلت‌فرم‌ها و کارگروه‌هایی را جهت تبیین سیاستگذاری برای تحول دیجیتال ترکیه تشکیل داده است. اقدامات عملیاتی ترکیه در راستای توسعه فناوری‌های نوین و برافکن و حرکت در چارچوب انقلاب صنعتی چهارم، محدود به سیاستگذاری نمانده و پروژه‌های متعددی در این حوزه انجام شده است. این حجم از پروژه‌ها نشان‌دهنده عزم راسخ دولت ترکیه برای رقابت در انقلاب صنعتی چهارم است. همان‌طور که مشاهده می‌شود فناوری‌های تولید هوشمند با سرعت بالایی در سراسر ترکیه در حال پیاده‌سازی هستند. صنعت خودرو و صنعت هوایی این کشور پیشروهای اولیه این امر هستند. علاوه‌بر این دو صنعت، گزارش شده است که صنایع دیگری مانند معدن، فولاد و انرژی این کشور نیز بر پیاده‌سازی فناوری‌های تولید پیشرفته تمرکز کرده‌اند. با توجه به حجم اقتصاد ترکیه، انتظار می‌رود در دهه پیشرو سالیانه دو تا سه میلیارد یورو برای پیاده‌سازی راهکارهای صنعت ۰/ ۴ در فرآیندهای تولیدی سرمایه‌گذاری شود. البته در این میان موانعی نیز وجود دارد. از جمله اینکه دیجیتالی کردن مستلزم به‌روز کردن زیرساخت‌های فناوری این کشور است. علاوه‌بر این تحول آموزش کشور نیازمند تمرکز دولت بر مهارت‌های علم، فناوری، مهندسی و ریاضی است. لکن به‌طور کلی پیش‌بینی می‌شود در صورت انطباق صنعت ۰/ ۴ در صنایع تولیدی، ترکیه می‌تواند سالیانه ۱۰ میلیارد یورو از هزینه‌های تولید خود کم کند. برای تحقق اهداف سیاستی ترکیه در حوزه انقلاب صنعتی چهارم و توسعه پروژه‌های مربوطه در صنایع مختلف این کشور، همکاری‌های فناورانه در دستور کار نهادهای حکمرانی این کشور قرار گرفته است. به‌طور نمونه در سال ۲۰۱۷ وزارت علوم، صنعت و فناوری دولت ترکیه طرح «پلت‌فرم تحول دیجیتال در صنعت» را کلید زد. هدف از این طرح ایجاد یک شبکه همکاری بین نهادهای دولتی و خصوصی، با تمرکز بر افزایش پشتیبانی فناورانه برای صنایع است. همچنین دولت ترکیه در ماه مارس سال ۲۰۱۹ اولین طرح حمایتی برای به‌کارگیری فناوری‌های تولید پیشرفته را اعلام کرد و درنتیجه این طرح، از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط برای پیاده‌سازی پروژه‌های مرتبط با کلان‌داده، هوش مصنوعی، اینترنت اشیای صنعتی، فناوری‌های حسگر هوشمند، فناوری‌های روبات‌های خودران و امنیت سایبری صنعتی تا ۲۰۰ هزار دلار حمایت مالی انجام خواهد داد.
آمریکا
بین سال‌های ۱۸۸۰ و آغاز قرن بیستم، تولید فولاد آمریکا از ۲۵/ ۱ میلیونتن در سال به بیش از ۱۰ میلیونتن و تا سال ۱۹۱۰، این رقم به ۲۴ میلیونتن و بیش از هر کشور دیگری در جهان رسید. با افزایش رقابت در بازار تولید فولاد، کشورهای چین، هند و ژاپن از آمریکا پیشی گرفتند، به‌طوری که این کشور در سال ۲۰۱۸ با ۸۸ میلیونتن تولید در رده چهارم برترین کشورهای تولیدکننده فولاد قرار گرفت. در میان فولادسازان آمریکایی، شرکت نیوکور با تولید سالیانه ۲۶ میلیونتن فولاد خام بزرگ‌ترین شرکت فولادی آمریکا به‌حساب می‌آید. اما آنچه امروزه مساله را متفاوت کرده است، تمرکز بر نوآوری و فناوری برای رسیدن به توانایی رقابتی بیشتر در صنعت فولاد آمریکاست. آنچه ارزیابی‌ها و گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد، در گستره جهانی، تولیدکنندگان آمریکایی سابقه روشنی از پذیرش نوآوری در صنعت فولاد دارند. مقایسه بین دو فولادساز معروف آمریکایی، یو.اس.استیل و نیوکور، به‌خوبی نشان می‌دهد که «تولید فولاد در دنیای غرب نیازمند اتکا به نوآوری مداوم به عنوان یک ضرورت برای بقاست».
نتیجه‌گیری
در این گزارش با شناسایی و بررسی اقدامات کشورهای توسعه‌یافته و شرکت‌های پیشرو فولادی در زمینه انقلاب صنعتی چهارم و تحولات آن، تصویر به‌نسبت روشنی از آینده این صنعت به سیاستگذاران و مدیران ارشد شرکت‌های این عرصه ارائه شده است. کشورها و شرکت‌های مورد بررسی، غالباً از سرآمدان فناوری در جهان و تولیدکنندگان بزرگ صنعت فولاد بوده‌اند. ازجمله کشورهای واجد این شرایط می‌توان به آمریکا، ژاپن، کره جنوبی، اتحادیه اروپا و چین اشاره کرد که در این گزارش اقدامات نهادها و شرکت‌های فولادی آن مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. علاوه بر این، کشورهای دیگری نیز به سبب اهمیت میزان تولید فولاد در جهان و موقعیت خاص آنها در قیاس با ایران، مورد توجه قرار گرفتند. ازجمله این کشورها می‌توان به هند، ترکیه و روسیه اشاره کرد. به‌طور خلاصه برآورد و ارزیابی اقدامات نهادی و شرکتی در صنعت فولاد کشورهای مذکور نشان می‌دهد که تحولات ناشی از انقلاب صنعتی چهارم تا حدود بسیار زیادی درک شده و انعکاس جدی در راهبردها، برنامه‌ها و فعالیت‌های این کشورها و شرکت‌ها دارد. آنچه بیش از پیش مشهود است، انقلاب صنعتی چهارم بدون در نظر گرفتن عناوینی که در هر کشور به خود گرفته، به‌صورت کاملاً فراگیر در سطح نهادهای سیاستگذار پذیرفته و تبدیل به اقدامات اجرایی شده و مولد طرح‌های ملی مانند ساخت چین یا هند و تولید پیشرفته و هوشمند شده‌اند. آنچه این نتیجه را با تحولات ایران قابل قیاس می‌کند این است که همچنان انقلاب صنعتی چهارم مفهومی مهجور در سطح نهادهای حاکمیتی و مدیران صنعتی است و اقدامات پراکنده‌ای که گاهی صورت گرفته، ارتباط معنادار و هدفمند با یک طرح کلان و ملی ندارند، زیرا اساساً چنین طرح و عزمی وجود خارجی و فراگیری در سطح کشور ندارد. از این لحاظ، جدا از فرصت‌سوزی بزرگی که برای توسعه فناوری فولاد در کشور با اتکا بر فناوری‌های نوین پیش آمده است، بی‌توجهی به آثار و تبعات این انقلاب صنعتی و اقدامات رقبای کلیدی، چشم‌انداز تهدیدگونه‌ای نیز برای صنعت فولاد کشور دربرخواهد داشت. به‌عنوان نمونه می‌توان به اقدامات نهادهای دولتی و شرکت‌های فولادساز در چین و کره و الگوگیری آنها از صنایع فولاد در کشورهای پیشرفته اشاره کرد. تعاملات بین‌المللی با شرکت‌های فناوری و الگوگیری از شرکت‌های پیشرفته، به دلایل متعدد در ایران و صنعت فولاد آن مغفول بوده و عملاً مدیران صنعت را از فرصت بهره‌گیری و الگوبرداری از اقدامات رقبا و کشورهای پیشرو محروم کرده است. ارزیابی‌های دقیقی باید انجام شود تا مشخص شود که آیا همچنان مدیران ارشد صنعت فولاد و نهادهای حاکمیتی عقیده استواری بر انقلاب صنعتی چهارم و تحولات ناشی از آن دارند یا خیر؟ به‌ویژه از این منظر که شرکت‌های مذکور کارنامه قابل دفاعی از همکاری با شرکت‌های پیشرو و فن‌آور داخلی ندارند. در موضوع انقلاب صنعتی چهارم، علاوه‌بر اقدامات در سطح شرکت‌های فولادساز دنیا، اقدامات نهادهای حاکمیتی و سیاستگذار نیز چشمگیر و موثر است و نوعی شبکه‌سازی، هم‌افزایی و حمایت ملی از این دست فعالیت‌ها مشاهده شده است. نقش دانشگاه‌ها و شرکت‌های فن‌آور در این تعاملات بسیار قابل توجه است.
به‌طور خاص ارزیابی وضعیت کشور نشان می‌دهد که تعامل صنعت فولاد و دانشگاه در موضوع مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم، به دلایلی که خارج از موضوع این گزارش است، نامناسب و بسیار ناچیز است و عملاً برای استفاده از فرصت‌های انقلاب صنعتی چهارم نه مطالبه‌ای از سمت صنعت فولاد ایران شکل گرفته و نه راهبردی برای همسوسازی نهاد علم و صنعت فولاد در این راستا وجود دارد. در حال حاضر با توجه به ارزان بودن مواد اولیه و انرژی در صنایع فولادی ایران و اداره شدن اکثر بنگاه‌های بزرگ به‌صورت شبه‌دولتی، تمایل و مطالبه‌ای جدی ازسوی فعالان زنجیره فولاد کشور برای ارتقای فناوری به‌منظور افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید صورت نگرفته است.
به‌طور خلاصه آنچه مشخص است بسیاری از کشورهای پیشرو در صنعت فولاد و شرکت‌های بزرگ به دنبال استفاده از فرصت‌های تحولی انقلاب صنعتی چهارم و مشخصاً ابزارهای دیجیتال در تولید فولاد هستند و حتی برخی شرکت‌ها پیاده‌سازی این ابزار را شروع کرده‌اند. غفلت از این فناوری‌ها می‌تواند عواقب نگران‌کننده‌ای برای صنعت فولاد کشور در پی داشته باشد و علاوه بر یک فرصت‌سوزی تاریخی، نقطه آغازی برای شروع یک تهدید مستمر و فزاینده باشد.
