جنگ با اقتصاد اصفهان چه کرد
جنگ و اقتصاد
اقتصاد ایران از نیمه دوم سال ۱۳۵۶ وارد یک دوره رکود شد و در سال ۱۳۵۷ با اوج‌گیری انقلاب اسلامی و پیوستن روزافزون اقشار و گروه‌های مختلف مردم به آن و آغاز موج گسترده و فراگیر اعتصابات شرایط خاصی را پدید آورد. هنوز اقتصاد ایران خود را با این شوک‌های پی‌درپی همراه نکرده بود که دومین شوک نفتی به وقوع پیوست و با دو برابر شدن قیمت نفت در فاصله سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۵۹ بار دیگر اقتصاد ایران در معرض تکرار بحران‌های ناشی از بیماری هلندی نیز قرار گرفت. به فاصله کوتاهی پس از انقلاب، ذخایر ارزی کشور مسدود و تحریم اقتصادی نیز به مشکلات دیگر اضافه شد.اقتصاد ایران در آستانه حمله رژیم بعثی عراق به کشور با وضعیت نامطلوبی روبرو بود.با شروع جنگ و گرفتار شدن شش استان کشور و مختل شدن عملکرد بندرهای آبادان و خرمشهر بر مشکلات اقتصادی افزوده و توقف طرح‌های عمرانی به‌خصوص در سال‌های پایانی جنگ نیز اتفاق افتاد. تحریم‌های گسترده، عدم خودکفایی در تولید کالاهای استراتژیک، وضعیت نابسامان تولید و فروش نفت و کاهش سرمایه‌گذاری‌ها، نابودی زیرساخت‌های اقتصادی کشور و شهرها و تداوم جنگ، اقتصاد کشور را چنان تحت تاثیر قرار داده بود که مسوولان وقت برای نجات سفره‌های مردم، کوپن را وارد اقتصاد کشور کردند که ردپای آن و نظام پرداخت یارانه هنوز هم حضور فعال داشته و نظام اقتصادی ایران را تحت تاثیر قرار داده است.
کمبودها بازار سیاه و احتکار را ایجاد کرد و همان ترس‌ها، سودجویی‌ها و پول‌های بادآورده هنوز هم با عنوان«عادت‌های اقتصادی» در ایران نهادینه‌شده و هرازگاهی در بازار ارز، ملک و طلا سر برمی‌کشد. ایران از سال۵۹تا۶۷سه دوره اقتصادی را پشت سر گذاشت که می‌توان وضعیت اقتصادی کشور را در این سال‌ها تحلیل کرد.رکود اقتصادی سال‌های۵۹تا۶۰ که به‌دلیل اعتصاب‌ها و تخریب زیرساخت‌های اقتصادی در ماه‌های منتهی‌به انقلاب توجیه‌پذیر است. در سال‌های۶۱تا۶۴علی‌رغم وقوع جنگ اما رونق اقتصادی در کشور وجود داشت و سطح رفاه خانوارها با توزیع کالاهای کوپنی، وضعیت مطلوبی داشت. علت این موضوع را با افزایش فروش نفت و بهبود درآمد صادراتی می‌توان تحلیل کرد. سال‌های ۶۲ و ۶۳ بازار جهانی نفت وضعیت مساعدی داشت. در سال۶۲ درآمد صادراتی نفت ایران به بیش از۲۵میلیارد دلار رسید. بنابراین هرچند حدود ۳میلیارد دلار صرف تامین نیازهای جنگ می‌شد ولی به علت تامین نیازهای کشور از طریق واردات و علی‌رغم وضعیت نامناسب تولید داخل، رونق بازار نفت اثر خود را روی شاخص‌های اقتصادی گذاشته بود و فشار طاقت‌فرسایی روی زندگی مردم نبود.
درسومین بخش جنگ در سال‌های۶۵تا۶۷با کاهش قابل‌توجه قیمت نفت و فشارهای اقتصادی تشدید شد. طبق اسناد موجود، بودجه دولت در سال ۶۷ یک‌سوم سال ۱۳۵۵ بود. درواقع خدمات دولت در آن سال معادل یک‌سوم خدماتی بود که در سال ۱۳۵۵ ارائه می‌شد.بنابراین در سال۶۷اقتصاد کشور و معیشت مردم تنگنا و فشار را به خود دید. درواقع تورم درشت دورقمی حاصل فشارهای اقتصادی زمان جنگ و پس‌ازآن است. این معضل چنان در تاروپود اقتصاد ایران تنیده شده که جدایی آن، رکود را در پی خواهد داشت.
اصفهان ما
اصفهان هرچند که از مرزها دور بود اما با قرار گرفتن در سکوی اول تقدیم شهید و ایثارگر، سهم زیادی در جنگ داشت. ۲۳هزار شهید اصفهانی نشان می‌دهد که این استان سهم بزرگی در تامین سرمایه انسانی جنگ تحمیلی داشته است. اصفهان به علت حضور جامعه کارگری و صنعت، بیشترین بخش تدارکات جبهه را بر عهده گرفت و نساجی‌های آن سهم به‌سزایی در تولید ملزومات جنگ بر عهده داشتند. به‌غیراز تامین سرمایه انسانی و اقتصادی، حضور خودروها، آمبولانس‌ها، بیل‌های مکانیکی و.. لجستیک و زیرساخت‌های جبهه را تامین می‌کرد. صنعت و پالایشگاه این استان بیشترین آسیب ناشی از بمباران را به خود دید درعین‌حال اسکان جنگ‌زده‌ها و مهاجران نیز بر عهده اصفهان قرار داشت که هنوز تبعات اقتصادی و اجتماعی آن خودنمایی می‌کند. بمباران‌های مکرر و تخلیه شهر در طول جنگ تبعات جبران‌ناپذیری بر بازار و اقتصاد شهر گذاشت. پساجنگ، دوران کار بود و علاوه بر مهاجران جنگ سایر مهاجران نیز بازار کار استان را تحت‌الشعاع قراردادند. امروز بالا بودن نرخ بیکاری و میزان تعطیلی واحدهای صنعتی اصفهان نسبت به متوسط کشوری، به‌نوعی پس‌لرزه‌های پساجنگ و پساتحریم محسوب می‌شود.
جنگ سرد
هرچند که با قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران، جنگ تحمیلی به‌طور رسمی پایان یافت اما اثرات آن هنوز پابرجاست. در زمان جنگ نه‌تنها همه بودجه معطوف جنگ، تجهیزات و درمان مجروحان و ساماندهی جنگ‌زده‌ها بود بلکه تولیدات کشور نیز از حالت عادی خارج و برای تجهیز جبهه‌ها تغییر کاربری داده بود. تولید گونی، لباس نظامی، باند و گاز، ملحفه، برانکارد و... ازجمله مهم‌ترین تولیدات سال‌های جنگ در ایران بود. درحالی‌که سرمایه‌گذاری، هتلداری و گردشگری، صنعت و کشاورزی تقریبا تعطیل‌شده بود، مسوولان کشور فقط برای تامین مایحتاج روزانه مردم تلاش می‌کردند.
پساجنگ، تورم را تا مرز۵۰درصد بالا برد. اقتصاد تب‌دار ایران هنوز نفس نکشیده بود که دوباره و دوباره و دوباره...تحریم شد.اقتصاد ایران که در طول ۸ سال جنگ تحمیلی ۲۷.۳از تولید ناخالص داخلی خود را ازدست‌داده بود، در زمان تحریم و اوج گرانی نفت، رشد اقتصادی منفی۶درصد و تورم ۳۰تا ۵۰درصد را تجربه کرد. تولید و فروش نفت در پایان جنگ به حدود ۲.۶میلیون بشکه در روز کاهش یافت.
تشدید تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا به از بین رفتن ۱۷.۱ میلیارد دلار درآمد صادراتی در سال‌های۲۰۱۲ تا ۲۰۱۴ منجر شد که معادل ۱۳.۵درصد از کل درآمدهای صادراتی و حدود ۴.۵ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران بود.
پساجنگ
امروز هرچند که مردم جنگ را به چشم نمی‌بینند اما درواقع سایه جنگ هیچ‌گاه اقتصاد ایران را رها نکرده است. تحریم به همراه رکود، تاثیر خود را بر اقتصاد کشور گذاشته است. پنج متغیر صنعتی شدن، درآمدهای نفتی، نرخ رشد اقتصادی، نقدینگی و جنگ تحمیلی اثر معناداری بر رفاه اجتماعی کشور داشته‌اند. اقتصاد وابسته به نفت ایران در زمان جنگ تحمیلی و جنگ اقتصادی، آسیب دید و رفاه اجتماعی را متاثر کرد. به‌واسطه همه آنچه گفته شد، اقتصاد ایران در دو دهه اخیر رنگ ثبات را به خود ندیده و در مقابل نیز مردم در برابر این بی‌ثباتی‌ها سنگر گرفته‌اند و بدین ترتیب رکودی سخت بر بازار حاکم شده و قدرت ریسک کاهش‌یافته است.
در زمان جنگ با توجه به افزایش تقاضای ناشی از هزینه‌های نظامی، مازاد تقاضا در اقتصاد به وجود می‌آید. این امر به همراه کاهش عرضه ناشی از بروز جنگ، به افزایش سطح قیمت‌ها منجر می‌شود. شبیه این حالت در زمان تحریم نیز بروز می‌کند با این تفاوت که این بار کوپن وجود ندارد و دولت با ورود کالاهای یارانه‌ای سعی در تنظیم ناقص بازار دارد. به‌بیان‌دیگر نظام عرضه و تقاضا در بازار ایران هیچ‌گاه روی خوش ندیده و بخش خصوصی قدرت ابراز وجود نداشته است.
منابع:
فرهاد دژپسند، حمیدرضا رئوفی، اقتصاد ایران در دوران جنگ تحمیلی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۸۷.
محمدحسین حسنی صدرآبادی، پایان‌نامه مقطع دکترا با عنوان «بررسی تاثیر کنترل سطح عمومی قیمت‌ها بر اقتصاد ایران در خلال جنگ تحمیلی ۱۳۵۹-۱۳۷۳
