پتروشیمی بدحال
کدام صنایع به ورطه زیاندهی افتادهاند؟
وابستگی درآمد کشور به پول حاصل از فروش نفت خام باعث شد تحریم‌های نفتی، این وابستگی را هدف بگیرد و به ایران فشار وارد کند. بهترین راه‌حل اصولی و بلندمدت برای رفع وابستگی به پول نفت خام، افزایش سریع ظرفیت پالایش نفت در داخل کشور است. در اسناد بالادستی مثل برنامه ششم توسعه و سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی هم تاکید زیادی به این راهکار شده است. پالایش و فرآورش نفت خام در کشور، علاوه‌بر رونق تولید داخل در زمینه صنایع شیمیایی، پتروشیمیایی، نساجی و... موجب پیشی گرفتن صادرات بر واردات، خروج از رکود، ایجاد ارزش افزوده بیشتر و نهایتاً اشتغال‌زایی می‌شود.
عوامل سودده نبودن پالایشگاه‌های ایران
عقیده مدیران وزارت نفت این است که پالایشگاه‌ها سودده نیستند اما کشورهای دیگر خلاف این را اثبات کرده‌اند. هند، کره‌جنوبی و ژاپن حتی با نفت وارداتی پالایشگاه‌ها سودآوری دارند. در ادامه این نوشتار سه عامل اصلی که باعث شده در ایران توسعه و ساخت پالایشگاه‌ها هیچ‌گاه در اولویت قرار نگیرد به‌طور مختصر شرح داده می‌شود. عواملی که هرکدام راه‌حلی دارند، ولی متاسفانه عزم جدی برای حل آنها نبوده است.
یک: نفت کوره یکی از فرآورده‌های انتهایی و سنگین حاصل از فرآیند پالایش نفت خام در برج‌های تقطیر و واحد کاهش گرانروی پالایشگاه‌هاست. این فرآورده در سوخت کشتی‌ها و قطارها به‌کار می‌رود. نفت کوره یکی از کم‌ارزش‌ترین فرآورده‌های نفتی محسوب می‌شود و ارزش آن حتی از قیمت نفت خام هم کمتر است و تولید بالای آن یکی از شاخص‌های ناکارآمدی پالایشگاه‌های دنیا محسوب می‌شود.
دو: پالایشگاه‌های ایران به‌دلیل قدیمی بودن، نفت کوره زیادی تولید می‌کنند و در نتیجه حاشیه سودشان کم می‌شود. در شرایط فعلی پالایشگاه‌های داخل حدود 33 تا ۳۴ درصد نفت کوره تولید می‌کنند ولی در پالایشگاه‌های پیشرفته جهان این سهم بین صفر تا پنج درصد است. علاوه بر این، در ماده 44 قانون برنامه ششم توسعه هم اشاره شده که سهم تولید نفت کوره در الگوی پالایش نباید از 10 درصد بیشتر شود.
مازوت علت اصلی
عباس کاظمی با تایید زیان‌ده بودن اکثر پالایشگاه‌های نفت کشور، گفت: علت زیان‌ده بودن پالایشگاه‌های نفت ایران تولید مازوت زیاد است نه کاهش قیمت نفت خام و اگر سهامداران پالایشگاه‌ها به دنبال اجرایی کردن برنامه‌های تبدیل مازوت به بنزین یا گازوئیل نروند، باید همیشه با حاشیه سود پایین یا ضرردهی فعالیت کنند. مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی با اعلام اینکه اگر قیمت نفت خام کاهش پیدا کند درواقع برای پالایشگاه‌ها باید مناسب باشد که خوراک آنها ارزان شود ولی مشکل تولید مازوت یا نفت کوره زیاد است، تصریح کرد: بنابراین در شرایط فعلی اجرای پروژه‌های تبدیل مازوت به فرآورده‌های ارزشمند از نان شب واجب‌تر است.
همان‌طور که در شکل 1 مشاهده می‌شود، کشورهایی نظیر آمریکا، چین، کره‌جنوبی و هند در به‌روزرسانی فناوری پالایشگاه‌های قدیمی و اجرای طرح‌های ارتقای کیفیت اهتمام ویژه کرده‌اند و در سال‌های اخیر سهم نفت کوره را در سبد محصولات پالایشی خود کاهش داده‌اند. به‌عنوان مثال چین توانسته با ساخت پالایشگاه‌های جدید و به‌روزرسانی پالایشگاه‌های قدیمی، شاخص درصد تبدیل نفت کوره را از 10 درصد در سال 2000 به 8/ 2 درصد در سال 2012 برساند. بنابراین همانند سیاستی که کشورهای صاحب صنعت پالایش جهان در پیش گرفته‌اند، صنایع پالایشی ایران هم برای ارتقا یا آپگریدینگ نفت کوره و تبدیل آن به فرآورده‌های باارزش‌تر به رویکردی جدید و همراه با جدیت نیاز دارند.
غفلت بزرگ
با افزایش کیفیت سطح زندگی افراد به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، سرانه مصرف محصولات پتروشیمی افزایش شگرفی داشته و با توجه به افزایش جمعیت کره زمین، این روند در حال بیشتر شدن است. مطابق شکل 2 با توجه به روند هموار و حتی کاهشی مصرف محصولات پالایشگاهی و کاهش تقاضا برای فرآورده‌های نفتی، واحدهای پالایشی با کاهش فروش و متعاقباً کاهش سود روبه‌رو خواهند شد. این در حالی است که بازار محصولات پتروشیمی همچنان به روند رو به رشد فروش محصولات خود با قدرت ادامه می‌دهد. با توجه به موارد ذکرشده، وب‌سایت معتبر «هیدروکربن پروسس» هم در گزارش خود به بررسی روند توسعه صنایع پتروشیمی در جهان پرداخته و نوشته است: «افزایش ادغام عملیات پالایش و پتروشیمی یک روند مهم جهانی در سال‌های اخیر بوده است و پیش‌بینی می‌شود در آینده نیز سهم بالایی از سرمایه‌گذاری‌های این صنعت معطوف به حوزه پتروشیمی باشد. اکثر چنین پروژه‌هایی در مناطق آسیا و خاورمیانه در حال اجرا هستند.» با توجه به پژوهش‌های صورت‌گرفته برای احداث واحدهای پتروپالایشگاهی (از ادغام جریان‌های مواد و انرژی بین پتروشیمی و پالایشگاه‌های نزدیک به‌هم، یک پتروپالایشگاه به وجود می‌آید) نرخ بازگشت سرمایه حدود ۳۰ درصد پیش‌بینی می‌شود. این در حالی است که نرخ بازگشت سرمایه پالایشگاه در بهترین حالت حدود ۱۳ درصد پیش‌بینی می‌شود.
ادغام در ایران
در کشورمان متاسفانه طرح‌های ادغام پالایشگاه و پتروشیمی یا همان پتروپالایشگاه‌ها تاکنون مدنظر مدیران ارشد نفتی نبوده و از توسعه آن غفلت شده است، در حالی که احداث پتروپالایشگاه‌ها با استفاده از منابع مردمی به‌جای صادرات نفت خام، علاوه‌بر رفع نیازهای داخلی به فرآورده‌های حاصل، باعث حرکت به سمت اشتغال‌آفرینی به‌صورت حداکثری می‌شود. همچنین با توجه به بازار منطقه‌ای و اقتصاد آزاد این واحدها، تحریم فرآورده‌های متنوع پتروپالایشگاه‌ها تقریباً غیرممکن است. مطابق قوانین بودجه سالانه، درآمد شرکت نفت از محل فروش نفت پرداخت می‌شود؛ به این صورت که پس از کسر هزینه‌هایی مانند اقساط قراردادهای بیع متقابل، 5/ 14 درصد از درآمد حاصل از فروش داخلی و صادرات نفت خام به شرکت ملی نفت پرداخت می‌شود. هرچند سهم 5/ 14درصدی شرکت نفت برای فروش داخلی و صادرات یکسان است، اما قیمت نفت صادراتی و قیمت نفت عرضه‌شده به پالایشگاه‌های داخلی برابر نیستند. در قوانین بودجه سالانه، قیمت نفت صادراتی معادل قیمت یک بشکه نفت در مبادی صادرات (FOB) در نظر گرفته می‌شود، اما تعیین قیمت نفت خام عرضه‌شده به پالایشگاه‌های داخلی به دولت سپرده شده است. بنابراین ابتدای هر سال دولت طی ابلاغیه‌ای قیمت نفت خام داخلی را تعیین می‌کند. همین تفاوت قیمت فروش داخلی نفت و صادرات آن باعث شده است درآمد واقعی شرکت ملی نفت ایران به‌ازای فروش هر بشکه به شرکت‌های داخلی با فروش آن به شرکت‌های خارجی، تفاوت چشمگیری داشته باشد. همان‌طور که در شکل 3 مشاهده می‌شود سهم شرکت ملی نفت از فروش داخلی نفت در سال‌های مختلف تقریباً ثابت بوده و میانگین آن برابر 2/ 2 دلار یعنی حدود ۲۰ درصد سهم به‌ازای هر بشکه نفت است. این نوع محاسبه درآمد موجب شده است شرکت نفت انگیزه‌ای برای حرکت به سمت کاهش صادرات در ازای توسعه پالایشگاه‌های داخل نداشته باشد؛ زیرا هرچه نفت بیشتری در کشور پالایش شود، درآمدش کمتر خواهد شد. به‌عنوان مثال اختلاف 2/ 9دلاری در سهم شرکت ملی نفت از هر بشکه میعانات گازی صادراتی یا فروش داخلی برای پالایشگاه ۳۶۰ هزاربشکه‌ای ستاره خلیج‌فارس، موجب کاهش یک میلیارددلاری درآمد سالانه شرکت ملی نفت شده است. بر این اساس، نیاز است دولت و مجلس با همفکری کارشناسان سازوکارهایی را برای قیمت‌گذاری نفت خام تحویلی به پالایشگاه‌ها طراحی کنند. قیمت‌گذاری جدید باید به‌نحوی باشد که انگیزه منفی شرکت ملی نفت در فروش نفت به پالایشگاه‌های داخلی از بین برود.
چه باید کرد؟
تولید زیاد نفت کوره در پالایشگاه‌های داخل، غفلت از توسعه و ساخت پتروپالایشگاه‌ها و شیوه غلط محاسبه درآمد شرکت ملی نفت سه عامل رکود توسعه و ساخت پالایشگاه‌ها در ایران هستند. کشور از لحاظ تجهیزات و لایسنس مشکلی برای ساخت پالایشگاه ندارد و بررسی پتروشیمی‌هایی که در این سال‌ها کلنگ زده شده‌اند ولی ساختشان متوقف شده، نشان می‌دهد همگی از کمبود منابع مالی رنج می‌برند. علاج سه عامل یادشده، سرمایه‌گذاری مردمی در طرح‌های پتروشیمی است.
راه چاره تبلیغاتی
پیام پرندا مشاور بین‌المللی اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و انرژی در خصوص برندینگ عرضه سوخت، نیازها و ضرورت‌های این امر اظهار کرد: از 10 یا 15 سال آینده در بسیاری از کشورها تولید خودرو بنزینی متوقف خواهد شد. بخش خصوصی و نمایندگان معضلات را به خوبی می‌شناسند و در جلسات فقط این معضلات بیان می‌شود. بخش خصوصی از مجلس انتظار دارد و مجلس از دولت انتظار دارد و این حلقه‌ای است که تبدیل به دور باطل شده و زمانی که موقع عمل می‌رسد گفته می‌شود که بنزین 1500تومانی موجب وارد کردن شوک به اقتصاد می‌شود. در حال حاضر دولت باید تقریباً هزار تومان سوبسید بدهد تا بتواند قیمت بنزین را روی نرخ هزار تا هزار و 200 تومان ثابت نگه دارد، این در حالی است که تمام پالایشگاه‌های دست دولت زیان‌ده هستند. اگر به پالایشگاه‌های کوچک بخش خصوصی خوراک داده شود، که این امر رخ نمی‌دهد و علاوه بر این خوراک گران نیز به آنها داده می‌شود و به دلیل آنکه بخش خصوصی است و در دست دولت نیست باید به هر قیمتی شده پالایشگاه را سودآور کند که در این راستا ما از نمایندگان در مجلس انتظار داریم که از بخش خصوصی حمایت شود. اگر دولت بنزین تولیدی را در خلیج‌فارس به فروش برساند صرفه اقتصادی زیادی خواهد داشت، چرا اجازه چنین اتفاقی داده نمی‌شود و همچنین قیمت را باید به سمتی ببریم که جایگاه‌دار هم بتواند وارد تجارت بشود که در این صورت بنزین با کیفیت و خدمات بهتری ارائه خواهد شد. برندسازی باید اتفاق بیفتد و روش‌ها در این زمینه نیز باید دچار تغییر و تحولاتی شود تا زمینه برای تحقق این امر فراهم شود.
