تلاطم سیل
سیلاب‌ها در حوضه‌های آبریز چگونه باید مهار شوند؟
آنچه در سطح دنیا در زمینه روش‌های کاهش خسارات سیل و شیوه برخورد با رخداد سیلاب مشاهده می‌شود، تغییر نگرش از «مهار سیلاب» به «مدیریت سیلاب» است. موضوعی که ضرورت اجرای این آموزه علمی را به‌صورت «فعالیتی عملیاتی و اجرایی» برای پیشگیری و کاهش خسارات سیل در کشور اجتناب‌ناپذیر می‌کند. در مدیریت سیلاب، استفاده از روش‌های کنترل و مهار سیلاب و به‌عبارتی روش‌های سازهای صرفا به‌عنوان یکی از اجزاء مدیریتی به شمار می‌رود که در این نگاه، روش‌های غیرسازه‌ای نظیر سامانه‌های هشدار سیل، پهنه‌بندی سیلاب، مدیریت ریسک سیلاب، مدیریت سیلابدشت، مدیریت کاربری اراضی حاشیه رودخانه و بیمه سیل، از اجزاء مهم آن محسوب می‌شوند.
مدیریت سیل حوضه‌های آبریز، نیازمند برنامه‌ریزی در حوزه مدیریت جامع منابع آب (IWRM) ، در زیرمجموعه آن مدیریت سیلاب (IFM) و همچنین تدوین برنامه اقدام (Action Plan) است. این برنامه برای مدیریت منابع آب و سیل در هر حوضه آبریز با تصویب کلیه ذی‌نفعان که نمایندگان جوامع محلی و دستگاههای اجرایی هستند، به‌عنوان یک سند محسوب می‌شود که می‌تواند اجرا، پایش و نظارت شود. نتیجه هم‌اندیشی و تحلیل سیلاب زمستان ۹۷ و بهار ۹۸ و درس آموخته‌های آن نیز همگی ضرورت مطالعات جامع سیلاب را تأکید می‌کند.
شرکت مهندسین مشاور یکم در سال ۱۳۹۷ و ۱۳۹۹ موفق شد برای اولین بار در کشور دو پروژه مطالعات جامع سیل را در استان‌های البرز و لرستان تعریف و مطالعه کند. این مطالعات برای حوضه آبریز رودخانه‌های کرج و طالقان در استان البرز و حوضه آبریز رودخانه کشکان در استان لرستان در حال انجام است. اهداف کلی مطالعات، ایمنی در برابر سیل، بهبود کمی و کیفی منابع آب سطحی و زیرزمینی، کنترل فرسایش و رسوب در حوضه و رودخانه، احیای اکوسیستم و زیستگاه رودخانه، بهره‌برداری بهینه از منابع آب و رسوب و سیل در سطح حوضه، ساماندهی بستر و حریم رودخانه‌ها و ارتقای ظرفیت‌های گردشگری با محوریت رودخانه بوده که در هر مطالعه می‌توان توسعه داد. دستاوردهای زیاد و متنوعی از انجام این دو پروژه حاصل شده است که در ادامه به رئوس آنها اشاره می‌شود.
یکپارچه‌نگری در مطالعات هیدرولوژیکی حوضه؛ استخراج خلأ‌های مطالعاتی دستگاههای اجرایی؛ بررسی جامع فرصت‌ها و چالش‌ها در راستای اهداف؛ انجام مطالعات ویژه اجتماعی با رویکرد تسهیل‌گری برای جلب مشارکت کلیه ذی‌نفعان؛ ارائه کلیه راهکارهای سازهای و غیرسازه‌ای و امکان بررسی جامع و غربالگری آنها و نیز تطبیق با معیارها و کلیه ضوابط فنی و حقوقی و انتظارات از منظر کلیه ذی‌نفعان از دستاوردهای مهم مطالعات جامع سیلاب به شمار می‌رود.
از دیگر این دستاوردها نیز می‌توان به تهیه مدل یکپارچه هیدرولوژیکی حوضه و ارزیابی اثرات راهکارها و اقدامات برای بهینه کردن آنها و تعریف بسته‌های اجرایی از تجمیع اقدامات و تعریف پروژه؛ بررسی روش‌های تأمین مالی و امکان واگذاری اجرای برخی پروژهها به سرمایه‌گذار، تعیین خلاء‌های قانونی و پیشنهاد ضرورت شفاف‌سازی در برخی از قوانین موجود و ایجاد سامانه بانک اطلاعاتی GIS اشاره کرد.
از دستاوردهای ویژه مطالعات جامع، نیل به بیشترین اهداف با صرف کمترین هزینه و میزان اعتبارات است. در شرایطی که هرساله با کمبود اعتبارات برای طرح‌های عمرانی مواجه هستیم و تعداد طرح‌های عمرانی به دلیل رخدادهای سیلاب هر ساله رو به افزایش بوده، بهتر است اقدامات بهینه از نظر فنی و اقتصادی و زیست‌محیطی برای ایجاد ایمنی و کاهش خسارات سیل اجرا شود. در این خصوص براساس تجربه یکی از پروژهها با اقداماتی که در سطح حوضه پیشنهاد شد، منجر به کاهش مقادیر سیلاب برای یک دوره بازگشت مشخص، مثلا ۱۰۰ ساله در رودخانه به ویژه در نقاط جمعیتی شده که این اقدام سبب کاهش چشمگیری در ارتفاع دیواره‌سازی و هزینه‌های اجرایی طرح شده است. با برآورد هزینه‌های بسیار، صرفاً اجرای طرح‌های سازهای کنترل سیل در رودخانه مورد مطالعه و بودجه‌های بسیار ناچیز، اجرای این طرح‌ها را به سال‌ها و زمان‌های طولانی می‌برد که در اثر وقوع سیل همواره نیز باید منتظر خسارت سیل باشیم.
همچنین از دیگر دستاوردهای ویژه این مطالعات، ارتقای ظرفیت‌های گردشگری و توسعه آنها در محوریت رودخانه‌ها است. با توجه به عدم جامع‌نگری در مطالعات فعلی، طرح‌های گردشگری مدنظر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری که در مجاورت رودخانه‌ها ارائه شده موفق به دریافت مجوز از شرکت‌های آب منطقه‌ای و محیط زیست نشده است. این فرصت در بسیاری از رودخانه‌ها به ویژه در قالب طرح رفع تصرفات و ساماندهی بستر و حریم مشهود است و توانسته اجرای پروژه را توسط سرمایه‌گذار ممکن سازد. از دیگر دستاوردهای ویژه جامع نگری در مطالعات، بهبود کیفیت آب رودخانه‌ها بوده است. در این خصوص آبفای روستایی در حوزه کاری خود به خوبی عمل کرده، اما آلاینده‌ها و نقاط آلوده‌کننده متمرکز و گسترده در حاشیه رودخانه‌ها همواره سبب آلودگی آب رودخانه‌های اصلی شده که بعضاً تأمین‌کننده آب شرب نیز هستند. در مطالعات شرکت مهندسین مشاور یکم، طرحی موفق برای جمع‌آوری و هدایت فاضلاب و آلاینده‌ها طراحی شد که به واقع می‌تواند منجر به بهبود کیفیت آب رودخانه اصلی شود.
از چالش‌های اصلی اجرای این پروژهها، وضعیت فعلی ساختار مدیریت آب کشور است. با توجه به تقسیم وظایف مدیریت سیل بین دستگاههای اجرایی و اختصاص اعتبار برای آنها ، تصویب برنامه اقدام و تعیین متولی و تخصیص اعتبار برای اجرای پروژهها از مسایل مهمی بوده که ضمانت اجرایی و نظارت و پایش برنامه اقدام جامع مدیریت سیلاب رودخانه‌های استان مستلزم تعیین تکلیف این موضوع است. برخی از پروژه‌های اجرایی به لحاظ تنوع اجزای آن، در حوزه وظایف یک یا چند یا تمامی دستگاههای اجرایی مرتبط شامل شرکت آب منطقه‌ای، آبفا، محیط زیست و منابع طبیعی است. در این خصوص پیشنهاد می‌شود که برنامه اقدام در سطح استانداری با حضور نماینده تمام دستگاههای اجرایی نهایی و تصویب و برای اجرا، نظارت و پایش برنامه نیز سازمان یا سازوکاری در استانداری برای آن ایجاد شود.
از نظر ساختاری خوشبختانه در وزارت نیرو در بهمن ماه ۱۳۹۹ ساختار مدیریت آب به صورت حوضه آبریز تغییر یافت که گام بسیار موثری برای فراهم شدن مدیریت یکپارچه منابع آب و سیل در حوضه‌های آبریز برداشته شده است. در بلندمدت به نظر می‌رسد باید نگاه مدیریت آب کشور به صورت فرابخشی باشد تا تمامی مسایل مرتبط با آب و انرژی در یک حوضه آبریز توسط یک متولی برنامه‌ریزی و مدیریت شود. از این رو در حال حاضر نیاز است که شرح خدمات مطالعات جامع مدیریت سیلاب در حوضه‌های آبریز تدوین شود تا کارفرمایان بتوانند برای تعریف پروژه به صورت یکسان عمل کنند. شرکت مهندسین مشاور یکم براساس تجربه، چندین پروژه بین‌‌المللی مدیریت جامع منابع آب در کشور تانزانیا، در سال ۱۴۰۰ در کشور قزاقستان و نیز پروژه‌های مطالعات جامع مدیریت سیلاب را در سال‌های اخیر انجام داده و شرح خدمات مناسبی را نیز در این حوزه تدوین کرده که این مهم می‌تواند در این زمینه مورد استفاده قرار گرفته و حتی در صورت نیاز تکمیل شود.
