انقلاب در بازدهی
پتروپالایشگاه‌ها چگونه با نوآوری پیش رفتهاند؟
ضرورت یکپارچه‌سازی پتروشیمی‌ها با پالایشگاه‌ها
هم‌اکنون صنعت پتروشیمی دنیا به ترتیب به میزان ۱۴ و ۸ درصد از کل تقاضای نفت و گاز را به خود اختصاص داده است و با توجه به رشد تقاضای محصولات پتروشیمی در کشورهای در حال توسعه، مالکان پالایشگاه‌ها در پی یکپارچه‌سازی واحدهای خود با زنجیره‌های پتروشیمی هستند. از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۰ تقاضای جهانی سوخت از پالایشگاه‌ها در سطح بالاتری بوده اما با کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی و افزایش تقاضای محصولات پتروشیمی، پیش‌بینی شده است که در سال ۲۰۳۵ حداکثر نفت خام را پتروشیمی‌ها مصرف می‌کنند. کشورهای دارای ذخایر عمده نفت و گاز از یک‌سو و کشورهای مصرف‌کننده عمده انرژی و محصولات شیمیایی از سوی دیگر به منظور بهینه کردن سودآوری منابع مالی و انرژی خود از ادغام پالایشگاه و پتروشیمی و استفاده از فناوری‌های نوین برای مدیریت عرضه محصولات به بازار و افزایش سودآوری استقبال کرده‌اند. با توجه به سخنان آقای اوجی، وزیر جدید نفت، مبنی بر اینکه زمستان امسال احتمالاً با روزانه ۲۰۰ میلیون مترمکعب کسری گاز مواجه خواهیم بود، نگران آینده خوراکی پتروشیمی‌ها هستم؛ چه بهتر که هرچه زودتر پتروشیمی‌های آینده به سمت استفاده از خوراک نفت خام حرکت کنند. این گزاره به معنای یکپارچه‌سازی در طراحی‌های آینده پالایشگاه و پتروشیمی است زیرا علاوه بر مصرف بالای گاز در کشور، جبران افت مخازن گازی نیز نیاز به سرمایه‌گذاری خواهد داشت؛ بنابراین بهتر است که یک سرمایه‌گذاری مطمئن برای سال‌های آینده انجام شود.
در گذشته طراحی‌ها در توسعه صنعت پتروشیمی در ایران بر اساس خوراک‌های موجود بود ولی دنیا روی اقتصاد خوراک و بازار محصولات و انعطاف‌پذیری بین خوراک و محصول کار می‌کنند که با توجه به خصوصی‌سازی صنعت پتروشیمی، این موارد باید مورد توجه قرار گیرد. یکی از بهترین راهکارها برای تکمیل زنجیره ارزش، همین صنعت پتروشیمی و یکپارچه‌سازی با پالایشگاه‌هاست. در رسانه‌ها دیده می‌شود که می‌گویند پتروشیمی به بیراهه رفته و در بالادست فقط توسعه یافته است. ما نمی‌توانستیم بایستیم که قطر از مخزن گاز پارس جنوبی برداشت کند و ما بر‌‌نداریم. تا شما خوراک صنایع پایین‌دستی را تولید نکنید با واردات خوراک که نمی‌توان صنایع پایین‌دستی را توسعه داد.
چالش‌های یکپارچه‌سازی پتروپالایشگاه‌ها
یکی از چالش‌های این موضوع، فناوری صنایع میانی است که پس از آن می‌توانند پایین‌دستی‌ها را توسعه دهند. تولید سوخت پاک یکی دیگر از چالش‌های پالایشگاه‌هاست و با وضع مقررات سختگیرانهتر و آگاهی عمومی بیشتر از مشکلات محیط زیست، تولید سوخت‌های پاک به یک چالش عمده برای پالایشگاه‌ها تبدیل شده است و باید ترکیبات سنگین را کاهش دهند. ثبات تقریبی تقاضا برای سوخت نیز یکی از این موارد است و با کاهش تقاضا برای سوخت در بخش حمل‌ونقل و مقررات سختگیرانهتر، پالایشگاه‌ها مجبور به یافتن روش‌هایی برای تولید محصولات با ارزش بالاتر هستند تا سودآور باقی بمانند. ارتقای بهره‌وری انرژی، مسافت پیموده‌شده طولانی‌تر به ازای سوخت مصرفی و توسعه وسایل نقلیه الکتریکی پیشرفته از موارد تاثیرگذار در کاهش تقاضا برای سوخت است.
مزایای ادغام پتروشیمی‌ها و پالایشگاه‌ها
یکپارچگی پالایشگاه و پتروشیمی برای واحدهای موجود و تاسیسات جدید سبب انعطاف‌پذیری و هماهنگی بهتر خوراک و محصول می‌شود که با این راهبرد، بازدهی بالاتر محصولات پتروشیمی از واحدهای بالادستی صورت خواهد گرفت. همچنین با تغییر در طیف محصولات و حرکت به سمت محصولات شیمیایی با ارزش بالاتر و مدیریت محصولات تولیدی می‌توان تمرکز مطلوبی بر بازار محصولات پتروشیمی داشت. در عمل اثبات شده که یکپارچگی پالایشگاه و پتروشیمی می‌تواند ارزش افزوده قابل توجهی ایجاد کند؛ چراکه تولیدکنندگان می‌توانند بسته به شرایط بازار با انعطاف‌پذیری قابل توجه، تولید محصولات پالایشی و مواد شیمیایی را بهینه کرده و سودآوری کلی را بهبود دهند. اطمینان از برداشت محصولات پالایشگاهی، دسترسی به خوراک واحد پتروشیمی، صرفه‌جویی قابل توجه در سرمایه‌گذاری (استفاده مشترک از یوتیلیتی، زیرساخت‌ها و لجستیک و تجهیزات)، صرفه‌جویی در هزینه‌های تولید (یکپارچگی انرژی، مشارکت در منابع)، انعطاف‌پذیری خوراک و محصولات در هماهنگی با نیاز بازار و بهبود حاشیه سود ناخالص پالایشگاه‌ها از مزایای ادغام پالایشگاه و پتروشیمی است. در مقطع کنونی به میزان ۳۰ درصد از پالایشگاه‌های جهان با واحدهای پتروشیمی یکپارچه شده‌اند. ایران نیز به نحوی واحدهای یکپارچه مانند پتروشیمی اراک و پالایشگاه اراک یا پالایشگاه و پتروشیمی تبریز دارد. سال ۲۰۲۰ سال سختی برای پالایشگاه‌ها بود؛ از طرفی پاندمی کرونا، از نظر اقتصادی و از طرف دیگر نیز مازاد عرضه اوپک پلاس، حاشیه سود پالایشگاه‌ها را محدودتر کرد زیرا کاهش قیمت نفت به شدت روی محصولات تاثیر می‌گذارد.
تحول نوآوری‌ها در پتروپالایشگاه‌ها
«تبدیل مستقیم نفت خام به مواد شیمیایی» (COTC) تحول فناوری پیش رو است و نوآوری COTC یک نوآوری انقلابی در این زمینه است که می‌تواند ظرفیت سرمایه‌گذاری در پالایشگاه و پتروشیمی را به دو برابر برساند. بازدهی ۴۰درصدی یک واحد با فناوری COTC به این معناست که در یک پالایشگاه با ظرفیت سالانه ۲۰ میلیون تن خوراک نفت خام معادل ۴۰۰ هزار بشکه در روز، حدود هشت میلیون تن محصولات با ارزش افزوده بالای پتروشیمی تولید می‌شود که غالباً پارازایلین و آروماتیک است. این واحدها تا چهار برابر یک واحد پتروشیمی با ظرفیت متعارف معمولی می‌توانند محصولات متنوع را تولید کنند. مهم‌ترین فرآیندهای فناوری COTC واحدهای هیدروکراکرها هستند که با مصرف هیدورژن بیشتر می‌توانند مواد سبک‌تری را تولید کنند. بنابراین یکی از شاخص‌های کلیدی عملکرد واحدهای COTC شامل مصرف هیدروژن است. به عبارت دیگر هرچه هیدروژن بیشتری مصرف شود، به طرف تولیدات سبک‌تر و با ارزش افزوده بیشتر حرکت می‌شود. در کشور نیز خوشبختانه پیشرفت خوبی در زمینه تولید کاتالیست داریم. تمرکز بر تولید مواد شیمیایی به معنای تغییر در انتخاب نفت خام و بهینه کردن تنظیمات فرآیندی نیز هست. از طرفی داخل فرآیند نیز تنظیماتی به سمت حداکثر ریکاوری را داشته باشیم. در سال ۲۰۱۷ ارزش بازار محصولات پتروشیمی در جهان به میزان ۴۷/ ۳ تریلیون یورو بوده است که پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال ۲۰۳۰ به شش تریلیون یورو برسد و دو برابر شود. حال سوال اصلی این است که ایران از این میزان چه سهمی دارد و چه سهمی خواهد داشت؟ ایران با این حجم از منابع نفتی و گازی چه برنامه‌ای برای کسب سهم بیشتر از این شش تریلیون یورو دارد؟ گفتنی است چین در سال ۲۰۱۷ به میزان ۳۲ درصد این بازار را در اختیار داشته و در سال ۲۰۳۰ اکثریت این سهم به میزان ۹/ ۴۹ درصد را در اختیار خواهد داشت که در صورت عملیاتی شدن تفاهم‌نامه ایران و چین منطقی به نظر می‌رسد. چون از یک طرف ایران نفت خام بیشتری برای تامین نیاز پتروپالایشگاه‌های چین خواهد فروخت و از طرف دیگر نیز بازار پارازایلین چین هم تامین خواهد شد.
