عدم امکان «برداشت اقتصادی» بدون «داشت» فرهنگی
درباره همگام شدن توسعه فرهنگی-اجتماعی در کنار توسعه اقتصادی مناطق آزاد
از طرفی در باور عمومی کشورها، مرزها نقطه‌های عدم ثبات هستند و مشخص است که سرمایه و پول به جایی که در آن ثبات نباشد وارد نمی‌شود. داستان توسعه‌ای را که با چنین متغیرهایی درگیر است تصور کنید، در مرز بودن، چندفرهنگی، چندمذهبی و... همه این مسائل ویژگی‌هایی است که در برخی مرزهای ایران باعث چالش شده اما خوشبختانه تا حد زیادی در مناطق آزاد این تهدیدات تبدیل به فرصت شده و در مقایسه با نقاط مشابه پیشرفت و توسعه و عمران و آبادانی بیشتری اتفاق افتاده است.
معاونت فرهنگی، گردشگری و صنایع خلاق دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد، در سال ۹۲ با این دید در مناطق آزاد ایجاد شد که چون در محدوده سرزمینی مناطق آزاد، شهروندان زندگی می‌کنند و یک یا چند شهر با مزیت‌ها و معایبش در قلمرو سازمان است عملاً هر سازمانی ناگزیر به نوعی حکمرانی محلی است و باید به توسعه فرهنگی و اجتماعی در کنار توسعه اقتصادی توجه کرد تا توسعه پایدار رخ دهد. با همین دید برای اینکه مناطق آزاد در منظومه و مسیر مشخصی قدم بردارد «منشور راهبری فرهنگی- اجتماعی مناطق آزاد» از همان ابتدا تدوین و در سال ۹۴ به تصویب هیات دولت رسید و هر سازمان موظف شد حداقل ۱۰ درصد از درآمدهای خود را صرف توسعه فرهنگی و گردشگری کند و یک عضو هیات‌مدیره خود را از چهره‌های شاخص فرهنگی انتخاب کند.
البته باید اشاره کرد انتظاراتی که از سازمان‌های مناطق آزاد از طرف مردم و دستگاه‌های دیگر وجود دارد فراتر از اختیارات مناطق آزاد است که این موضوع باعث مشکلات فراوانی شده و در ابتدای کار باعث عدم تمرکز در فعالیت‌های مناطق آزاد شد. برای حل این موضوع سازمان‌های مناطق آزاد ناگزیر به حل اختلافات و تداخل اختیارات با دیگر دستگاه‌ها بودند که این امر همچنان ادامه دارد.
به عنوان مثال هر سازمان علاوه بر هزینه‌کردهای مستقیم در حوزه‌های اجتماعی موظف است سالانه یک درصد از محل وصول عوارض ورود و صدور کالاها و خدمات مناطق آزاد را به حساب خزانه کل واریز کند تا در اختیار کمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی قرار گیرد، آن هم به منظور زدودن فقر از مناطق هم‌جوار، اما بخش اعظم این مبالغ حتی به دست نهادهای حمایتی نمی‌رسد و باز این انتظار وجود دارد که سازمان‌ها مجدد رقم‌هایی مشابه در این مناطق هزینه کنند. یا گاهی مردم محلی انتظاراتی از سازمان‌های مناطق آزاد دارند که اجازه انجام آن را ندارد.
اما در همین وضعیت برای اینکه سازمان‌ها بتوانند با یک نقشه راه در این مسیر گام بردارند تدوین دو سند جزو سیاست‌های مناطق آزاد بوده:
۱-سند توسعه فرهنگی
۲-سند مسوولیت اجتماعی
که هر یک طراحی مسیر هزینه‌کرد امور فرهنگی و اجتماعی را مشخص می‌کند. بعد از ابلاغ بیانیه گام دوم انقلاب از سوی مقام معظم رهبری نیز سازمان‌های مناطق آزاد موظف شدند که منشوری راهبردی از این بیانیه احصا و آن را نیز به نقشه راه خود تبدیل کنند که به زودی از منشور اصلی آن رونمایی خواهد شد.
بر مبنای همین سیاستگذاری‌ها تا به امروز سازمان‌های مناطق آزاد در حدود ۹۶۰ میلیارد تومان برای توسعه فضاهای فرهنگی مساجد، مرمت، حفظ میراث فرهنگی و زیرساخت‌های گردشگری، ۲۰۶ میلیارد تومان در حوزه رویدادها و فعالیت‌های فرهنگی، مذهبی، قرآنی، هنری، اجتماعی و گردشگری، ۹۶۰ میلیارد تومان در حوزه توسعه و عمران روستایی، ۳۹۲ میلیارد تومان در حوزه راه روستایی و شهری، ۲۴۴ میلیارد تومان در حوزه آب و فاضلاب، ۹۳۰ میلیارد تومان در حوزه خدمات عمومی و توسعه عمران شهری، ۲۴۵ میلیارد تومان در حوزه انرژی و توسعه شبکه برق، ۷۷ میلیارد تومان در حوزه احداث و توسعه زیرساخت‌های مخابراتی در مناطق آزاد کشور، ۱۸۷ میلیارد تومان در حوزه درمان، ۵۱۲ میلیارد تومان برای توسعه فضاهای فرهنگی و آموزشی، ۱۳۵ میلیارد تومان در دو سال اخیر برای ساخت مدرسه در مناطق آزاد، ساخت، تجهیز و نوسازی و حمایت از بیش از ۱۶۰۰ مدرسه در کل مناطق آزاد، تاسیس و توسعه بیش از ۱۰ مرکز توانمندسازی زنان و تاسیس مراکز صنایع دستی ویژه اشتغال‌زایی زنان بومی مناطق، تحت پوشش قرار دادن بیش از هفت هزار دانش‌آموز روستایی با کتابخانه‌های سیار و ثابت روستایی اختصاص داده‌اند. به عنوان نمونه در راستای سند مسوولیت اجتماعی ۴۸ پروژه تعریف کرده که شامل ۲۰ مدرسه با ۱۴۵ کلاس و ۳۳ پروژه فرهنگی شامل ۲۷ خانه امید روستایی و پنج کتابخانه روستایی است که بودجه کلی آن ۱۰۰ میلیارد تومان پیش‌بینی شده تا هزینه کرد در این حوزه هدفمند شود.
یکی از اولویت‌های معاونت‌های فرهنگی مناطق آزاد توجه به صنایع خلاق و صنایع فرهنگی است که با اضافه شدن مدیریت این بخش به ساختار مناطق آزاد هر منطقه در حال تدوین «سند زیست‌بوم صنایع خلاق» منطقه است تا بتوان سرمایه‌گذاری فرهنگی-هنری را جهت‌دهی و هدفمند کرد، زیرا هزینه‌کرد بدون ریل‌گذاری، اتلاف هزینه است.
در زمینه برگزاری رویدادهای هنری به عنوان یکی از اولویت‌های مناطق آزاد در این سال‌ها رویدادهای بسیاری ایجاد و توسعه پیدا کردند که می‌توان به «جشنواره تئاتر خیابانی ارس»، «جشنواره بین‌المللی شعر اروند»، «جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه موج کیش»، «جشنواره موسیقی کیش»، «جشنواره بین‌المللی هنر محیطی چابهار»، «جشنواره تئاتر کوتاه کیش»، «جشن سالانه عکس ارس»، «سمپوزیوم مجسمه‌سازی کیش»، «جشنواره فیلم کوتاه تیاب چابهار»، «جشنواره موسیقی کمالان چابهار»، «جشنواره فیلم مقاومت اروند»، «جشنواره تئاتر مقاومت اروند»، «جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه رسام (دفاع مقدس) اروند» و... اشاره کرد.
از طرفی در سال‌های اخیر با آماده کردن بسته‌های تشویقی برای فیلمسازی توجه هنرمندان به مناطق آزاد بیشتر شده و در چند سال اخیر بیش از ۱۲ فیلم سینمایی و مستند در مناطق آزاد تولید شده است. البته در گذشته تجربه‌های بسیاری در تولید فیلم در مناطقی مثل چابهار وجود داشت که نه‌تنها کمکی به این منطقه نکرده بود بلکه چهره‌ای منفی و ناامن از آن ساخته بود که با حمایت از فیلم‌های متفاوت این مشکل مرتفع شد و در حال حاضر سه فیلم سینمایی آماده اکران در چابهار تولید شده که به قاچاق و ترور و... ارتباطی ندارد و به صورت غیرمستقیم زیبایی‌های منحصربه‌فرد طبیعت و فرهنگ این منطقه را به مخاطب معرفی می‌کند. نکته جالب توجه اینکه در تمام این پروژه‌ها سازمان منطقه یک مشارکت‌کننده بوده و در هیچ پروژه‌ای به عنوان اسپانسر اصلی ورود نکرده که این نیز یکی از سیاست‌های فعلی در حوزه تولید فیلم و سریال است.
از طرفی برای ارتقای سطح هنری هنرمندان بومی تفاهم‌نامه‌ای با دانشگاه هنر به عنوان بزرگترین دانشگاه مادر تخصصی هنر منعقد شد تا پردیس‌هایی با رشته‌های مرتبط هنر- صنعت در مناطق تاسیس شود. در کنار آن بیش از ۳۰۰ کارگاه هنری با حضور استادان ایرانی طراحی و برگزار شد و از طرفی برای ایجاد ارتباط بین‌المللی و تبادل فرهنگی کارگاه‌هایی با حضور استادان از کشورهای ژاپن (فیلمسازی)، آلمان (فیلمسازی)، هند (عکاسی)، مجارستان (هنر محیطی)، رومانی (هنر محیطی)، ایتالیا (تئاتر)، ترکیه (هنرهای تجسمی) و... برپا شد که متاسفانه بعد از شیوع بیماری کرونا این کارگاه‌ها ادامه پیدا نکرد.
یکی از اقدامات دیگر سازمان‌های مناطق آزاد توانمندسازی جامعه محلی و تشویق مردم به حفظ سنت‌ها و خرده‌فرهنگ‌های خود بوده که به همین دلیل سالانه رویدادهایی با موضوعاتی مثل لباس‌های محلی، غذاهای محلی، بازی‌های محلی، مناسبت‌های قومی، مناسبت‌های مربوط به دریا و صیادی و... با مشارکت جوامع محلی به ویژه روستاهای مناطق برگزار می‌شود.
برای خدمت‌رسانی هرچه بهتر به سرمایه‌گذاران فرهنگی، هنری و گردشگری ۱۵ گروه خدمت اصلی این حوزه در پنجره واحد خدمات مناطق آزاد بارگذاری شده که سرمایه‌گذاران و فعالان فرهنگی بدون مراجعه حضوری می‌توانند از تمام آنها بهره‌مند شوند.
همان‌طور که مشخص است یکی از اولویت‌های اصلی مناطق آزاد فعالیت در صنعت گردشگری است که با توجه به سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در حال حاضر ظرفیت هتلی مناطق به بیش از ۶۱ هزار تخت رسیده و به طور متوسط سالانه شش میلیون گردشگر در مناطق آزاد حضور پیدا می‌کنند. حتی در شرایط رکود اقتصادی ناشی از کرونا هم‌اکنون در هفت منطقه آزاد بیش از ۸۰ هتل در حال ساخت وجود دارد که در کنار توسعه بوم‌گردی‌ها، نشان از جذب سرمایه قابل توجه به صنعت گردشگری مناطق آزاد دارد. ورزش نیز به عنوان یکی از نیازهای اصلی در مناطق آزاد با تکیه‌بر ویژگی‌های سرزمینی پیش گرفته شد؛ بر همین اساس سالانه رویدادهایی برگزار می‌شود که از جمله می‌توان به «مسابقات ورزش‌های هوایی»، «والیبال ساحلی»، «فوتبال ساحلی»، «کریکت»، «صخره‌نوردی»، «بوکس»، «سافاری»، «ورزش‌های آبی» و... اشاره کرد. همچنین بنا به تفاهم‌نامه همکاری با کشورهای عضو اکو به زودی مسابقاتی مشترک در ورزش‌های مختلف میان این کشورها و مناطق آزاد برگزار خواهد شد.
جام جهانی قطر نیز به عنوان یک فرصت کم‌نظیر برای دو منطقه قشم و کیش شرایطی را فراهم کرده که طبق برنامه‌ریزی‌های ایجادشده با توسعه زیرساخت‌ها چند تیم حاضر در این مسابقات در این دو جزیره استقرار پیدا کنند.
