منشور بیمه
بیمه در ایران چه شمایلی دارد؟
بیمه با تقسیم زیانی که می‌تواند یک شخص را نابود کند در میان تعداد زیادی از مردم، تحمل آن زیان را برای کل جامعه میسر و آسان می‌سازد. به‌منظور ایجاد این امنیت لازم است که بیمه‌گران سرمایه بسیار زیادی داشته باشند.
تاریخچه صنعت بیمه در ایران
آغاز جدی فعالیت بیمه در ایران به سال ۱۲۸۹ ه. ش برمی‌گردد. در این سال دو موسسه بیمه روسی اقدام به تاسیس نمایندگی بیمه در ایران کردند.
در سال ۱۳۱۰ با تصویب قانون و نظام‌نامه ثبت شرکت‌ها، بسیاری از شرکت‌های بیمه خارجی اقدام به تاسیس شعبه و نمایندگی بیمه در کشور کردند. دولت ایران برای جلوگیری از تسلط بیمه‌های خارجی بر بازار بیمه و نظارت بر فعالیت آنها، اقدام به تاسیس شرکت بیمه ایران در سال ۱۳۱۴ می‌کند که در واقع به معنی ایجاد اولین شرکت بیمه بازرگانی در ایران بود. پس از تاسیس بیمه ایران و تصویب قانون بیمه در سال ۱۳۱۶ و وضع مقررات مختلف از سوی دولت برای نظارت بر فعالیت بیمه‌گری از جمله الزام به واگذاری ۲۵ درصد از حق بیمه به صورت اتکایی اجباری به بیمه ایران و همچنین الزام به بیمه کردن کالاهای وارداتی و صادراتی و اموال موجود در ایران و ایرانیان مقیم خارج از کشور نزد بیمه‌های ایرانی، اغلب بیمه‌های خارجی فعالیت خود را در ایران متوقف کردند به گونه‌ای که در سال ۱۳۱۸ بیش از ۷۵ درصد از بازار بیمه کشور در اختیار بیمه ایران بود و فقط ۲۵ درصد به پنج شرکت خارجی موجود تعلق داشت. در سال ۱۳۳۱ با تصویب دولت کلیه شرکت‌های خارجی موظف شدند برای ادامه فعالیت در ایران ۲۵۰ هزار دلار به عنوان ودیعه نزد دولت تودیع کنند و طی چند سال از محل سود خود آن را به ۵۰۰ هزار دلار افزایش دهند. این تصمیم موجب تعطیل شدن فعالیت کلیه شرکت‌های بیمه خارجی به جز دو شرکت روسی و انگلیسی شد. از اوایل دهه ۵۰ با افزایش قیمت نفت و رشد قابل توجه سرمایه‌گذاری‌ها، بیمه‌های خارجی مجدداً به بازار ایران بازگشتند و چهار شرکت بیمه جدید با سرمایه‌گذاری آنان تاسیس شد که یکی شرکت بیمه دانا بود. در فاصله سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۴۳ تعداد هشت شرکت بیمه خصوصی ایرانی نیز تاسیس شده بودند که البرز و آسیا نیز از آن جمله بود. بدین‌ترتیب قبل از انقلاب در بازار بیمه ایران ۱۳ شرکت بیمه فعالیت داشتند که یکی دولتی و ۱۲ شرکت دیگر خصوصی بودند. در سال ۱۳۴۷ قانون بیمه شخص ثالث که یکی از مهم‌ترین تحولات صنعت بیمه در ایران به شمار می‌رود تصویب شد. در سال ۱۳۵۰ بیمه مرکزی ایران تاسیس شد و وظایف نظارتی شرکت بیمه ایران به بیمه مرکزی واگذار شد (تفکیک نظارت از تصدی‌گری). در سال ۱۳۵۸ کلیه شرکت‌های بیمه خصوصی، ملی اعلام شدند و اداره آنها به دولت واگذار شد و پروانه فعالیت دو شرکت خارجی نیز لغو شد. در سال‌های ۶۰ و ۶۱، صدور بیمه‌نامه در ۱۰ شرکت متوقف شد و تنها سه شرکت بیمه ایران، آسیا و البرز به فعالیت خود ادامه دادند. در سال ۱۳۶۷، به موجب قانون اداره امور شرکت‌های بیمه، مالکیت سهام شرکت‌های آسیا و البرز به دولت منتقل شد و با ادغام ۱۰ شرکت دیگر شرکت بیمه دولتی دانا در حوزه تخصصی بیمه‌های اشخاص شکل گرفت. بر این پورتفوی شرکت‌های ملی‌شده و شرکت‌های خارجی تعطیل‌شده، نهایتاً به شرکت‌های بیمه دولتی منتقل شد. در سال ۱۳۸۰ قانون تاسیس موسسات بیمه غیردولتی تصویب و تاسیس شرکت بیمه غیردولتی مجاز اعلام شد و بدین ترتیب مصوبه ملی شدن بیمه‌ها لغو شد. در پی این تصمیم، تا تیر‌ماه ۱۳۸۱ چهار شرکت بیمه مجوز فعالیت گرفتند (توسعه، کارآفرین، پارسیان و رازی). در سال ۱۳۸۱ به موجب مقررات تاسیس و فعالیت موسسات بیمه در مناطق آزاد تجاری-صنعتی، اولین شرکت متعلق به بخش غیردولتی در جزیره کیش فعالیت خود را آغاز کرد و در پی آن شرکت‌های دیگری نیز به آن اضافه شدند. در پی لغو ملی شدن بیمه‌ها به تدریج بر تعداد شرکت‌های بیمه غیردولتی افزوده شد. سرانجام با تصویب قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی در سال ۱۳۸۸، شرکت‌های بیمه آسیا و البرز و دانا نیز به بخش غیردولتی واگذار شدند و تنها یک شرکت بیمه به صورت دولتی به فعالیت خود ادامه داد. تاسیس دو شرکت بیمه اتکایی تخصصی، دو شرکت بیمه P&I و دو شرکت بیمه تخصصی زندگی از دیگر تحولات صنعت بیمه از زمان فعالیت آن تاکنون است.
نقش و وظایف شرکت‌های بیمه
فلسفه وجودی شرکت بیمه توزیع ریسک بیمه‌گذاران بین خود آنها و به عبارت دیگر مدیریت ریسک مشتریان است. بیمه در طبقه‌بندی بین‌المللی فعالیت‌های اقتصادی (ISIC) جزء واسطه‌گری‌های مالی است و درآمد بیمه‌گری، صرفاً بابت مدیریت ریسک مشتریان است و خسارت پرداختی شرکت‌های بیمه جزو هزینه‌های آنان لحاظ نشده و نوعی پرداخت انتقالی تلقی می‌شود. نتیجه چنین نگاهی به بیمه این خواهد بود که از منظر ملاحظات اقتصادی، وظیفه صنعت بیمه، واسطه‌گری ریسک مشتریان یا توزیع ریسک مشتریان است. البته در ادبیات حرفه بیمه‌گری و به لحاظ حقوق بیمه، با بیمه‌شدن، ریسک بیمه‌گذار به موسسه بیمه منتقل می‌شود. امر بیمه به‌طور کلی به دو صورت بیمه‌های اجتماعی و بیمه‌های بازرگانی وجود دارد. بیمه‌های اجتماعی تحت حمایت و کمک‌های مالی دولت اداره می‌شود و دارای کارکرد تامین اجتماعی یا توسعه‌ای و به‌صورت غیرانتفاعی و غالباً اجباری است. این نوع از بیمه‌ها هدف اجتماعی داشته و به سمت پوشش کامل جمعیت گرایش دارد. در بیمه‌های اجتماعی تمام یا بخشی از حق بیمه از سوی دولت پرداخت می‌شود و ارتباط میان مبلغ حق بیمه با مقدار ریسک محدود است. اما بیمه‌های بازرگانی از حمایت دولتی برخوردار نیست، انتفاعی است و محاسبات هزینه-فایده در آن نقش محوری دارد. هدف این نوع بیمه‌ها، تجاری و بازرگانی است و تمام مبلغ حق بیمه از طریق بیمه‌شده پرداخت می‌شود و حق بیمه برمبنای ارزیابی ریسک تعیین می‌شود. بیمه‌های بازرگانی اصولاً اختیاری است اما در برخی موارد مانند بیمه شخص ثالث با توجه به اهمیت موضوع طبق قانون به‌صورت اجباری نیز عرضه می‌شود. کسب‌و‌کار بیمه، ناظر بر بیمه‌های بازرگانی است. سازمان تامین اجتماعی، سازمان بازنشستگی کشور و سازمان بیمه سلامت اصلی‌ترین نهادهای مربوط به بیمه‌های اجتماعی در ایران هستند. شرکت‌های بیمه‌ای چون ایران، البرز، آسیا، دانا، پارسیان و... نیز در زمینه بیمه‌های بازرگانی فعالیت دارند. سهم بیمه‌های اجتماعی از تولید ناخالص داخلی کشور حدود ۱/ ۲ درصد و سهم بیمه‌های بازرگانی حدود ۴/ ۰ درصد است. کار بیمه‌های بازرگانی پوشش ریسک و ارائه خدمات بیمه‌ای به اشخاص حقیقی و حقوقی در زمینه آتش‌سوزی، باربری، حوادث مرتبط با کشتی، نفتکش، هواپیما و انواع اتومبیل، درمان، مهندسی، مسوولیت، نفت و انرژی، حوادث طبیعی، عمر و مستمری و... است. خدمات بیمه‌های بازرگانی به‌طور کلی در دو زمینه بیمه‌های زندگی (شامل انواع بیمه‌های عمر و مستمری) و بیمه‌های غیرزندگی (شامل بیمه‌های غیر از عمر و مستمری) به بیمه‌گذاران، بیمه‌شدگان و افراد ذی‌نفع بیمه‌نامه ارائه می‌شود.
بیمه آتش‌سوزی: بیمه‌گر تعهد می‌کند که خسارت‌های وارد‌شده به علت وقوع آتش‌سوزی، انفجار و صاعقه به اموال بیمه‌شده را جبران کند. در این نوع بیمه‌نامه می‌توان خطرهای دیگر مثل زمین‌لرزه، سیل، طوفان، نشت آب، ترکیدگی لوله، شکستن شیشه، سرقت با شکستن حرز و سقوط هواپیما بر روی اموال و اماکن را نیز با پرداخت حق بیمه اضافی تحت پوشش قرار داد.
بیمه باربری: بیمه‌گر تعهد می‌کند که خسارت‌های وارد‌شده به اموال بیمه‌شده را در هنگام بارگیری، حمل و تخلیه جبران کند. این رشته را می‌توان به سه بیمه باربری کالاهای وارداتی، صادراتی و باربری داخلی تقسیم کرد.
بیمه حوادث:بیمه‌گر تعهد می‌کند غرامت جانی ناشی از حادثه (فوت، نقص عضو و ازکارافتادگی) را به بیمه‌شده پرداخت کند. در این نوع بیمه با توافق و دریافت حق بیمه اضافی، هزینه پزشکی و غرامت روزانه نیز تحت پوشش قرار می‌گیرد. بیمه‌نامه در این رشته‌ها به صورت انفرادی و گروهی صادر می‌شود.
بیمه حوادث راننده: بیمه‌گر متعهد می‌شود در صورتی که راننده وسیله نقلیه مقصر حادثه به علت وقوع حوادث رانندگی دچار صدمه بدنی (اعم از جرح یا نقص عضو) شود یا فوت کند، هزینه معالجه یا غرامت فوت را براساس شرایط و مبالغ تعیین‌شده در بیمه‌نامه پرداخت کند.
بیمه بدنه اتومبیل: بیمه‌گر تعهد می‌کند خسارت‌های وارده به وسیله نقلیه بیمه‌شده ناشی از حوادث مختلف (از قبیل سرقت، آتش‌سوزی، انفجار، تصادف، سقوط، واژگونی و به طور کلی برخورد اتومبیل به هر جسم ثابت یا متحرک یا برخورد جسم دیگری با اتومبیل بیمه‌شده) را جبران کند.
بیمه شخص‌ثالث: بیمه‌گر تعهد می‌کند چنانچه دارنده وسیله نقلیه بیمه‌شده به علت وقوع حوادث رانندگی، مسوول جبران خسارت‌های مالی یا جانی وارده به اشخاص ثالث شناخته شود، این خسارت‌ها را بر اساس شرایط بیمه‌نامه تا سقف تعهد پرداخت کند. با پرداخت حق بیمه اضافی، پوشش بیمه مازاد ثالث جانی و مالی قابل دریافت است.
بیمه درمان: بیمه‌گر تعهد می‌کند هزینه معالجات پزشکی بیمه‌شدگان را تا مقدار معینی پرداخت کند. این بیمه برای داخل کشور فقط به صورت گروهی و خانوادگی صادر می‌شود که بیمه درمان سازمان‌های دولتی و بیمه درمان بازنشستگان از آن جمله‌اند. بیمه‌نامه درمان برای مسافران عازم خارج از کشور (آکسا) که به صورت انفرادی صادر می‌شود و بیمه درمان حجاج و زوار با پوشش هزینه‌های درمان و حادثه در هنگام مسافرت مشروط بر آن که منشأ بیماری و حادثه از داخل کشور نباشد، از سوی شرکت‌های بیمه صادر می‌شود.
بیمه کشتی: بیمه‌گر متعهد می‌شود خسارت وارده به بدنه و تجهیزات کشتی یا از بین رفتن آن بر اثر وقوع حوادثی مانند تصادف، آتش‌سوزی، غرق شدن و به گل نشستن، همچنین هزینه‌های نجات و سهم مالک کشتی از زیان‌های همگانی را در حدودی که در بیمه‌نامه مشخص شده است پرداخت کند.
بیمه هواپیما: بیمه‌گر متعهد می‌شود خسارت وارده به بدنه هواپیما یا از بین رفتن آن بر اثر حوادثی مانند سقوط، تصادم، آتش‌سوزی و دزدی هوایی را، در حدودی که در بیمه‌نامه مشخص می‌شود پرداخت کند.
بیمه مهندسی: بیمه‌گر تعهد می‌کند خسارت‌ها یا زیان‌های ناشی از طراحی، ساخت، نصب و نگهداری سازه‌ها و ماشین‌آلات را که مسوولیت آنها به مهندسان مربوط است، بر اساس شرایط بیمه‌نامه جبران کند. در این نوع بیمه، زیان‌های ناشی از خرابی ماشین‌آلات هم تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرد. بیمه کامپیوتر و تجهیزات الکترونیک نیز از انواع این رشته محسوب می‌شود.
بیمه پول: بیمه‌گر تعهد می‌کند، زیان‌هایی را که بر اثر بروز سرقت (مسلحانه) و حادثه (آتش‌سوزی، انفجار، سیل و...) به پول موجود در صندوق (بانک‌ها، موسسات مالی و...) یا در حال جابه‌جایی وارد می‌شود، جبران کند. به طور کلی بیمه پول به دو رشته پول در حال حمل و پول در صندوق تقسیم می‌شود.
بیمه مسوولیت: بیمه‌گر تعهد می‌کند، خسارت‌هایی را که بیمه‌گذار به طور ناخواسته به اشخاص ثالث وارد می‌کند و مسوول جبران آنها شناخته می‌شود، پرداخت کند. بیمه مسوولیت مدنی عمومی، بیمه مسوولیت حرفه‌ای (پزشکان، پیراپزشکان، دامپزشکان و...)، بیمه مسوولیت حمل‌و‌نقل داخلی و بین‌المللی و بیمه مسوولیت کارفرما در مقابل کارگر از انواع این رشته بیمه است.
بیمه اعتبار: بیمه اعتبار به دو بخش اعتبار داخلی و صادرات کالا-خدمات تقسیم می‌شود. منظور از اعتبار داخلی، ظرفیت بدهی یک مشتری است که از طرف بنگاه‌های اقتصادی، در قبال ارائه کالا و خدمات، یا بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری که مجوز بانک مرکزی را دارند و به صورت تسهیلات مالی در اختیار مشتریان قرار گرفته و مطالبات ناشی از این فعالیت‌ها در معرض ریسک عدم بازپرداخت قرار می‌گیرند. طبق مقررات، قراردادهای بیمه اعتبار داخلی به صورت گروهی و فقط به اشخاص حقوقی مشروط بر اینکه فعالیت‌های اقتصادی آنها متضمن ریسک عدم بازپرداخت مطالبات ناشی از اعتبارات اعطایی آنها باشد منعقد می‌شود. تامین مطالبات بیمه‌گذار یا ذی‌نفع در رابطه با فروش کالاهای صادراتی در قالب قراردادهای گشایش اعتبار اسنادی (L/ C) و واگذاری اسناد در مقابل پرداخت (D/ P) و واگذاری اسناد در مقابل تضمین (D/ A) موضوع بیمه اعتبار صادرات است.
بیمه نفت و انرژی: در بیمه نفت و انرژی ریسک‌های شرکت‌های نفتی در بخش‌های مختلف، همچون سکوهای نفتی، پالایشگاه‌های نفت و گاز، پتروشیمی‌ها، حمل اموال و تجهیزات خریداری‌شده، مقاطعه‌کاری و اشتباه در طراحی و نصب، حریق تجهیزات و امکانات، زیان‌های ناشی از عدم سود و بهره‌وری بر اثر توقف عملیات و ریسک‌های مرتبط با کارکنان این شرکت‌ها تحت پوشش قرار می‌گیرد. فعالیت این رشته بیمه معمولاً به بخش آتش‌سوزی نفت و انرژی و مهندسی نفت و انرژی تقسیم می‌شود.
سایر انواع بیمه
بیمه دام صنعتی و گاوداری‌ها و بیمه عیوب پنهان ساختمان، بیمه اسب و بیمه شترمرغ از جمله رشته‌های تشکیل‌دهنده عنوان «سایر انواع» هستند. این رشته‌ها به دلیل اندک بودن مقدار حق بیمه در مقایسه با سایر رشته‌های بیمه، جداگانه طبقه‌بندی نمی‌شوند.
بیمه‌های زندگی
نوعی بیمه است که در آن بیمه‌گر متعهد می‌شود مبلغ معینی به صورت سرمایه یا مستمری به بیمه‌گذار یا ذی‌نفعانی که او تعیین کرده است پرداخت کند. بیمه‌گذار می‌تواند بر حسب شرط دریافت مزایای بیمه‌نامه زندگی (حیات یا فوت بیمه‌شده)، نحوه دریافت مزایا (یک‌جا یا مستمری)، زمان دریافت مزایا و نحوه پرداخت حق بیمه، هر نوع بیمه‌نامه‌ای را که پاسخگوی نیازهایش باشد، خریداری کند. بیمه‌نامه‌های زندگی به دو صورت انفرادی و گروهی صادر شده و بیمه‌شدگان را تحت پوشش قرار می‌دهند. رایج‌ترین بیمه‌نامه انفرادی در این رشته، «بیمه‌نامه عمر و پس‌انداز» است که علاوه بر جنبه پس‌انداز و تشکیل سرمایه، خطر فوت را نیز تحت پوشش قرار می‌دهد. در یک دسته‌بندی دیگر، خدمات بیمه‌ای به بیمه اشخاص، بیمه مسوولیت و بیمه اموال تقسیم می‌شود. بیمه اشخاص شامل بیمه‌های عمر، درمان و حوادث بدنی است. بیمه مسوولیت شامل انواع مسوولیت مدنی و حرفه‌ای اشخاص به‌جز مسوولیت مالکان وسایط نقلیه موتوری در برابر شخص ثالث است. بیمه اموال یا اشیا شامل بیمه‌های آتش‌سوزی، باربری، بدنه اتومبیل، شخص ثالث و مازاد، مهندسی، پول و سایر انواع بیمه است.
نقش و وظایف بیمه مرکزی
بر اساس ماده ۱ قانون تاسیس بیمه مرکزی و بیمه‌گری، بیمه مرکزی به منظور تنظیم و تعمیم و هدایت امر بیمه در ایران و حمایت بیمه‌گذاران و بیمه‌شدگان و صاحبان حقوق آنها همچنین به منظور اعمال نظارت دولت بر این فعالیت تاسیس شده است. بر این اساس بیمه مرکزی وظیفه تنظیم مقررات بیمه‌های بازرگانی در چارچوب قانون بیمه و قانون تاسیس بیمه مرکزی و همچنین نظارت بر اجرای مقررات را بر عهده دارد. شورای عالی بیمه که یکی از ارکان بیمه مرکزی است مسوول بررسی و تصویب آیین‌نامه‌های فعالیت در بازار بیمه‌های بازرگانی کشور است. بر اساس ماده ۵ قانون تاسیس بیمه مرکزی و بیمه‌گری، بیمه مرکزی دارای وظایف و اختیارات زیر است: تهیه آیین‌نامه‌ها و مقرراتی که برای حسن اجرای امر بیمه در ایران لازم باشد. تهیه اطلاعات لازم از فعالیت‌های کلیه موسسات بیمه که در ایران کار می‌کنند.
انجام بیمه‌های اتکایی اجباری
قبول بیمه‌های اتکایی اختیاری از موسسات داخلی یا خارجی
واگذاری بیمه‌های اتکایی به موسسات داخلی یا خارجی در هر مورد که مقتضی باشد.
ارشاد و هدایت و نظارت بر موسسات بیمه و حمایت از آنها در جهت حفظ سلامت بازار بیمه و تنظیم امور نمایندگی و دلالی بیمه و نظارت و امور بیمه اتکایی و جلوگیری از رقابت‌های مکارانه و ناسالم.
بر اساس ماده ۱۷ قانون تاسیس بیمه مرکزی و بیمه‌گری، وظایف شورای‌عالی بیمه نیز به شرح زیر است:
رسیدگی و اظهار نظر نسبت به صدور پروانه تاسیس یا لغو پروانه موسسات بیمه طبق مقررات این قانون و پیشنهاد آن به مجمع عمومی
تصویب نمونه ترازنامه که باید مورد استفاده موسسات بیمه قرار گیرد.
تعیین انواع معاملات بیمه و شرایط عمومی بیمه‌نامه‌ها و نظارت بر امور بیمه‌های اتکایی
تعیین میزان کارمزد و حق بیمه مربوط به رشته‌های مختلف بیمه مستقیم
تصویب آیین‌نامه‌های لازم برای هدایت امر بیمه و فعالیت موسسات بیمه
رسیدگی و اظهار نظر نسبت به گزارش بیمه مرکزی ایران درباره عملیات و فعالیت‌های موسسات بیمه در ایران که حداقل شش ماه یک‌بار باید تسلیم شود.
اظهارنظر درباره هرگونه پیشنهاد که از طرف رئیس شورای عالی بیمه به آن ارجاع می‌شود.
