۹ گام توسعه محلات شهر
توسعه محله‌ای، فرآیندی است که بر اساس آن، با بهره‌گیری از سرمایه اجتماعی موجود در محلات و هم‌افزایی در اقدامات قابل انجام توسط ذینفعان مختلف، اقدامات لازم برای ارتقای کیفیت زندگی مردم صورت می‌گیرد و شامل تمامی مسائل مربوط به محله و ساکنان آن شامل مسکن، توسعه اقتصادی محله، مشارکت شهروندان، رفاه اجتماعی، احساس امنیت، ارتقای خدمات در محله و مسایل زیست محیطی است. مفاهیمی مانند برنامه‌ریزی از پایین به بالا، مشارکت جمعی و فراگیر، عدالت اجتماعی، ایجاد فرصت‌های برابر برای ساکنان، توزیع عادلانه امکانات و قرارگیری در مسیر بهبود و رفاه مردم تنها در سایه «توسعه محله‌ای» و اقدام در مقیاس محلات عینیت می‌یابند. بنابراین، هدف نهایی در رویکرد توسعه محله‌ای، مشارکت مردم و تامین نیازهای دارای اولویت و اساسی آنها با توجه به شرایط ویژه محیط زندگی در هر محله، ضمن ارزیابی شرایط محیطی (در کلیه ابعاد)، مشکل سو بودن برنامه‌ها و اقدامات و حرکت در جهت دستیابی به وضعیت مطلوب است. به همین ترتیب، اقدامات اساسی در راستای دستیابی به توسعه محله‌ای از سال‌های گذشته در ماموریت‌های این سازمان قرار داشته که اهم آن را می‌توان به ترتیب زیر عنوان کرد:
راه‌اندازی دفاتر توسعه محله‌ای: دفاتر توسعه محله‌ای (که در دوره‌های قبل تحت عنوان دفاتر تسهیلگری و سپس دفاتر خدمات نوسازی فعالیت می‌کردند) بر اساس بند ۱ ماده ۴۲ فصل هشتم آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن موضوع تصویب نامه شماره ۲۴۱۹۸/ ت۴۱۵۲۷ک مورخ ۰۷/ ۰۲/ ۸۸ هیات وزیران، به منظور تسریع در اجرای طرح‌های بهسازی، نوسازی و توانمندسازی بافت‌های فرسوده شهری و سکونت‌گاه‌های غیررسمی از سوی شهرداری تهران راه‌اندازی شده‌اند. سازمان نوسازی شهر تهران، در راستای ماموریت‌های خود از سال ۱۳۸۶ نسبت به راه‌اندازی دفاتر محلی با ماموریت‌هایی محدود در محلات نمونه اقدام کرد؛ این دفاتر امروزه در بیش از ۱۸۰ محله شهر تهران با حوزه ماموریتی و فعالیتی گسترده و با حضور کارشناسان متخصص حوزه شهرسازی، معماری، علوم اجتماعی، حقوق و ... استقرار دارند و با رویکرد تسهیلگری، نسبت به شناخت ابعاد مختلف محلات، ظرفیت‌سازی در نهادهای محلی و رسمی، بسترسازی اجتماعی و همگرا ساختن اقدامات نهادهای مختلف دولتی، عمومی و خصوصی و جلب مشارکت ساکنان در کلیه امور و با توجه به مسائل و مشکلات ویژه هر محله اقدام می‌کنند. در سال ۱۳۹۶، ۴۶ دفتر «خدمات نوسازی» در مناطق دارای بافت فرسوده مستقر شدند و در سال ۹۷ با تغییر رویکرد سازمان به «توسعه محله‌های ناکارآمد شهری»، تعداد دفاتر به ۵۶ دفتر افزایش یافت و عنوان دفاتر نیز به «دفاتر توسعه محله‌ای» تغییر یافت و طبق برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، تعداد دفاتر توسعه محله‌ای در پایان سال ۹۸، به ۵۹ دفتر خواهد رسید. از آنجا که توسعه محله‌ای، موضوعی همه جانبه و برگرفته از شرایط ویژه هر محله بوده و باید برآمده از مسائل و مشکلات هر محله برنامه‌ریزی شود، ماموریت‌ها و حوزه فعالیت‌های دفاتر محلی نیز، به تناسب شرایط زمانی و مکانی و با توجه به اقدامات بسترساز گذشته، متفاوت بوده و در طی سال‌های گذشته تکامل یافته است؛ به طوری که امروزه، حوزه‌های ماموریتی دفاتر توسعه محله‌ای، انجام اقدامات مختلف برای ارتقای کیفیت زندگی در محلات و توسعه محلات دارای بافت ناکارآمد شهری و با توجه به تجربیات سال‌های پیشین تعیین شد و با توجه به تغییر رویکرد، بسته به شرایط ویژه هر محله و بسترها، فرصت‌ها و نیازسنجی‌های انجام گرفته، برنامه‌های ویژه‌ای برای هر محله در نظر گرفته شده است.
نوسازی مردمی با الگوی بهینه (تجمیع و نوسازی): با توجه به یکی از اهداف اصلی سازمان نوسازی شهر تهران (پایدارسازی ساختمان‌های فرسوده، نفوذپذیر کردن معابر و برطرف شدن ریزدانگی در بافت‌های فرسوده) نوسازی املاک واقع در بافت فرسوده در قالب تجمیع، یکی از اقدامات اصلی دفاتر توسعه محله‌ای محسوب می‌شود که با اقدامات تسهیلگری دفتر، پس از اطلاع‌رسانی به مالکان به روش‌های مختلف، برگزاری جلسات مشاوره و تجمیع، انعقاد تفاهم‌نامه، پیگیری اخذ دستور نقشه، معرفی سرمایه‌گذار و در نهایت پیگیری اخذ پروانه ساختمانی منجر به شکل‌گیری و اجرای پروژه‌های تجمیع می‌شود. این اقدام، از ابتدای راه‌اندازی دفاتر توسعه محله‌ای، به عنوان یکی از ضروریات برنامه‌های دفاتر محلی در دستور کار قرار داشته و امروزه، به روندی جاری در سطح محلات تبدیل شده است؛ به گونه‌ای که نسبت تعداد پروانه‌های تجمیعی صادره به کل پروانه‌های صادره در بافت‌های فرسوده مصوب، از کمتر از یک درصد در سال ۱۳۸۵ به ۴۷ درصد در سال ۹۷ افزایش یافته است. علاوه بر این، با هدف الگوسازی در پروژه‌های تجمیعی و با توجه به حمایت ویژه از شکل‌گیری پروژه‌های پیشگام (تجمیع ۱۰ پلاک و بیشتر با حداقل مساحت ۴۰۰ مترمربع) این پروژه‌ها در دستور کار پیگیری و اقدام سازمان در مراحل مختلف صدور پروانه و اجرا هستند.
برنامه توسعه محلات: برنامه توسعه محله، برنامه‌ای است که ازطریق شناسایی مشکلات کلیدی پیش روی توسعه محله (موجود در حال حاضر از یک سو و قابل شکل‌گیری در آینده از سوی دیگر) اقدام به تدوین چارچوبی برای مواجهه با این مشکلات کلیدی و دستیابی محله به شرایط توسعه‌یافته می‌کند. این برنامه و وضعیت توسعه‌یافتگی مطلوب از چارچوبی انعطاف‌پذیر برخوردار بوده و وابسته به شرایط خاص و منحصربه‌فرد فضای محلی است؛ بنابراین، تمامی ذینفعان توسعه در فرآیند برنامه‌ریزی و اجرا را در بر می‌گیرد و مبتنی بر مشارکت حداکثری اجتماع محلی، همکاری کامل دستگاه‌های موثر در بخش عمومی و زمینه‌های نهادی، امکان تحقق توسعه در سطح محلی را فراهم می‌کند. در همین راستا، سامانه «پیشخوان توسعه محلات» نیز جهت ورود اطلاعات و سنجش وضعیت موجود محلات با هدف تدوین برنامه توسعه راه‌اندازی شد. تاکنون برنامه توسعه برای بیش از ۸۵ درصد محلات تحت پوشش سازمان، توسط دفاتر توسعه محله‌ای تهیه شده است. تهیه طرح و اجرای پروژه‌های بهسازی محیطی: پروژه‌های بهسازی محیطی مشتمل بر مجموعه اقدامات ساماندهی عرصه‌های عمومی (از قبیل مرکز محله، خیابان و کوچه، فضای جمعی، خُرد فضاهای شهری، جداره‌های شهری و ...) که موجبات ارتقای کیفیت محیط شهری، بهبود شرایط زیست و فضای اندیشه و تعامل بین انسان، جامعه و محیط را احیاء کرده و بستر توسعه و پایداری در محله را فراهم آورد و موجب افزایش رضایتمندی شهروندان می‌شود، است؛ به همین دلیل، به عنوان یکی از اقدامات اصلی در راستای توسعه محله‌ای در دستور کار سازمان نوسازی شهر تهران قرار گرفته است که با هماهنگی و همکاری شهرداری مناطق و سایر دخیلان و با مشارکت ساکنان در فرآیند تهیه طرح، توسط سازمان به اجرا می‌رسد.
تأمین کمبود خدمات محله‌ای: یکی از مسائل اصلی محلات دارای بافت ناکارآمد شهری، کمبود خدمات محله‌ای است که منجر به تنزل کیفیت سکونت در این محلات می شود. به همین دلیل، در راستای توسعه محله‌ای و با توجه به کمبود خدمات مورد نیاز محلات (از قبیل فضاهای ورزشی، آموزشی، فرهنگی، درمانی، پارکینگ و فضای سبز) اقدامات لازم برای هماهنگی با نهادها و متولیان تامین خدمات در محلات از طریق ستاد بازآفرینی پایدار کلانشهر تهران، کمیته‌های ذیل آن و ستادهای مناطق صورت گرفته و با پیگیری سازمان نوسازی شهر تهران در دست پیگیری است. علاوه بر این، شهرداری تهران، از محل منابع خود، نسبت به تامین بخش‌هایی از کمبود خدمات مورد نیاز محلات (مانند فضای سبز، پارکینگ و فضاهای فرهنگی) اقدام می‌کند.
انجام اقدامات توسعه اجتماعی- اقتصادی در محلات: برنامه‌های توسعه اجتماعی-اقتصادی محله شامل برنامه‌ها، اقدامات و فعالیت‌های اجتماع محور در جهت رفع نابسامانی‌های اجتماعی و فرهنگی محله هستند و با فراهم ساختن ظرفیت‌های بهبود شرایط اقتصادی ساکنان، ارتقای کیفیت اجتماعی محیط شهری، بهبود فضای تعامل درون محله‌ای و در مشارکت با ساکنان محلات، کیفیت زیست‌پذیری محلات ارتقای را ارتقا داده و بستر توسعه و پایداری در محله را فراهم آورد و مبتنی بر اهدافی شامل ارتقای کیفیت زندگی از حیث مولفه‌های اجتماعی و اقتصادی، ارتقای سرمایه اجتماعی محلات، تقویت هویت محله و افزایش حس تعلق به آن، جلب مشارکت ساکنان، ذینفعان و نهادهای تاثیرگذار، ارتقای سطح تعاملات اجتماعی در محلات، شناسایی و جذب ظرفیت‌های محلی و مدیریتی موثر، تقویت سرزندگی، خاطره‌انگیزی، شادابی محیط و بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و امکانات نهادها و دستگاه‌های دارای اختیارات و و ظایف مرتبط شکل گرفته و می‌گیرند. این اقدامات با محوریت دفاتر توسعه محله‌ای و با جلب مشارکت نهادها و دستگاه‌های متولی با هدف بهره‌گیری از کلیه ظرفیت‌های موجود برای توسعه اجتماعی-اقتصادی محله صورت می‌گیرد.
انجام امور ثبتی و حقوقی: با توجه به مسائل و مشکلات حقوقی در محلات دارای معضل بافت فرسوده (از جمله املاک قولنامه‌ای، مشاعی، اوقافی و ورثه‌ای) به عنوان یکی از موانع اصلی نوسازی، حل این معضلات در دستور کار سازمان نوسازی و به تناسب پیگیری موضوع در سطح محلات از طریق دفاتر توسعه محله قرار دارد. دفاتر مربوطه با اطلاع‌رسانی با مالکان و ارائه مشاوره‌های تخصصی و فنی لازم و پیگیری امور از نهادهای قانونی متولی، اقدامات لازم برای بهره گیری از ظرفیت‌های قانونی موجود مانند قانون تعیین تکلیف املاک فاقد سند را در دستور کار دارند.
اقدامات بسترساز اجتماعی: این اقدامات همواره به عنوان یکی از ابعاد غیر قابل انکار نوسازی و توسعه محلات و با هدف اعتمادسازی و جلب مشارکت ساکنان و نهادهای دخیل در امر توسعه و نوسازی از طریق دفاتر توسعه محله‌ای که در محلات استقرار دارند، مطرح بوده است. علاوه بر این، برگزاری کارگاه‌های آموزشی مرتبط با نوسازی در سطح محلات، تهیه و تدوین مطالب مرتبط با نوسازی در نشریه‌های مختلف نیز در برنامه‌های جاری توسعه محلات قرار دارند.
تهیه کتاب محلات: این اقدام با هدف ارتقای هویت محلی و احساس تعلق ساکنان به شهر و محله، بررسی، گردآوری و تدوین اسناد و اطلاعات محلات، مستندسازی وقایع و خاطرات و تدوین کتاب محلی آن با رویکرد افزایش تعلق و هویت محله‌ای از طریق بازدید و برداشت میدانی، جمع‌آوری عکس‌ها و روایت‌ها و داستان‌های جمعی، مناسکی، آیینی و اجتماعات محله‌ای، پاتوق‌های محلی، رخدادهای خاص، افراد شاخص، خانه‌های خاطره‌انگیز محله، بررسی اسناد و اطلاعات محله برای محلات به تناسب شرایط و ظرفیت‌های موجود آنها توسط سازمان نوسازی شهر تهران و از طریق کارشناسان در دفاتر توسعه محله‌ای انجام می گیرد.
