سیستم‌های بازگشت ودیعه؛ راهکاری برای حل معضل بطری‌های پلاستیکی

یک سیستم ساده اقتصاد چرخشی بازگشت ودیعه می‌تواند منجر به حذف بطری‌های پلاستیکی و دیگر قوطی‌های نگه‌دارنده‌ای شود که فضای با ارزش آبی و سبز ساحل و دریا را احاطه کرده‌اند. هم چنین با این کار، این زباله‌ها به کارخانه سازنده بر‌می‌گردند تا در آن جا مورد استفاده مجدد یا بازیافت قرار گیرند. این امر به نوبه خود منجر به حفظ محیط‌زیست و ذخیره این منابع ارزشمند و همچنین پس‌انداز مالی برای مسوولان محلی می‌شود. احاطه شدن خطوط ساحلی توسط بطری‌های پلاستیکی در سراسرجهان قابل مشاهده است. ولی تعداد این بطری‌ها در سواحل انگلستان حیرت‌آور است. براساس آخرین یافته‌های موسسه «بیچ واچ»، به ازای هر یک مایل جست‌وجو در ساحل، ۱۵۹ بطری پلاستیکی مشاهده شده است. علاوه بر این شواهد زیادی نشان می‌دهد که تعداد بطری‌های پلاستیکی انباشته شده بر بستر دریا به وضعیت هشدار رسیده است. در زیست‌بوم دریایی، تجزیه یک بطری پلاستیکی معمولی ممکن است ۴۵۰ سال یا حتی بیشتر طول بکشد.

ولی متاسفانه در اینجا معنی تجزیه، ناپدید شدن بدون خطر نیست. تجزیه بطری‌های پلاستیکی، یعنی تبدیل شدن به قطعات خیلی کوچک و کوچک‌تر که تهدید همیشه جدی و خطرناکی برای زیست‌بوم دریایی است و احتمال زیادی برای ورود آنها به چرخه غذایی وجود دارد. در مورد بطری‌های شیشه‌ای و قوطی‌های فلزی زمان بسیار بیشتری برای تجزیه آنها نیاز است و در عین حال می‌توانند منجر به صدمات و آسیب‌های بسیار جدی شوند که امروزه شاهد این اتفاق هستیم. سیستم «بازگشت ودیعه» یک استراتژی معمولی برای افزایش چشمگیر بازیافت و کاهش زباله‌های محیط از طریق ارزش دادن به موادی است که درحال‌حاضر به‌عنوان ضایعات بی‌ارزش شناخته می‌شوند. یک ودیعه ناچیز در حدود ۱۰ تا ۲۰ پنی به مبلغ خرید نوشیدنی‌های دارای بطری افزوده می‌شود و فرصت‌های متنوعی برای مصرف‌کنندگان فراهم می‌شود تا بتوانند به آسانی ودیعه خود را در محل‌های جمع‌آوری با تحویل بطری، پس بگیرند.

به تکرار ثابت شده است که این استراتژی یک مشوق بسیار موثر برای تغییر رفتار، کاهش زباله محیط و افزایش بازیافت است. درحال‌حاضر ۱۵۰ میلیون نفر در سرتا سراروپا و تعداد افراد بسیار بیشتری در ایالت های مختلف آمریکا و استرالیا از سیستم‌های بازگشت ودیعه استفاده می‌کنند. سیستم‌های بازگشت ودیعه می‌توانند نرخ بازیافت را به ۱۰۰درصد برسانند، و از انباشت بطری‌های پلاستیکی و شیشه‌ای و قوطی‌های استیلی و آلومینیومی به‌صورت زباله در محیط جلوگیری کنند. زباله‌های مربوط به قوطی‌های نگه‌دارنده، تقریبا ۴۰درصد حجم زباله‌های ما را تشکیل می‌دهند. در سراسر انگلستان یک میلیارد پوند صرف جمع‌آوری زباله و تمیز کردن خیابان شده است. راهکار‌ها و عملیات موثر مانند سیستم‌های بازگشت ودیعه و ۵ پنی مبلغ اضافه بابت کیسه خرید می‌تواند باعث کاهش زباله و سبک شدن بار اقتصادی حاصل از زباله بر مسوولان محلی و بسیاری دیگر از کسب‌و‌کارها شود. سیستم‌های بازگشت ودیعه در تغییر آگاهی و درک مردم تاثیر بسزایی دارند و باعث می‌شوند که به قوطی‌های استفاده شده نه به‌عنوان ضایعات بلکه به‌عنوان یک منبع ارزشمند نگاه شود.

این امر منجر به انتقال جامعه به یک اقتصاد چرخشی خواهد شد. افزایش ظرفیت مخازن عمومی زباله می‌تواند دستاورد مالی دیگری باشد. حذف بطری‌ها و قوطی‌های بزرگ از مخازن زباله باعث کاهش تعداد دفعات مورد نیاز برای تخلیه مخازن می‌شود و هم چنین از بیرون افتادن زباله‌ها به دلیل سرریز بودن مخازن جلوگیری می‌شود. با بازیافت یا استفاده مجدد از یک قوطی به مراتب انرژی کمتری نسبت به استخراج، تصفیه و فرآوری مواد اولیه برای قوطی‌ها، مصرف می‌شود. با بازیافت قوطی‌های فلزی می‌توان ۹۵درصد انرژی کمتری نسبت به تولید یک قوطی جدید مصرف کرد. این ذخیره انرژی چشمگیر می‌تواند منجر به کاهش قابل‌توجهی در انتشار گازهای گلخانه‌ای شود. عادت تغییر رفتاری به تغییرات رفتاری خارج از حیطه تغییر موردنظر اولیه گفته می‌شود. برای مثال، اگر مردم از دور انداختن قوطی نوشیدنی‌ها به دلیل ارزشی که دارند خودداری کنند، آیا این تغییر در رفتار باعث می‌شود که از دور انداختن پاکت چیپس نیز اجتناب کنند یا خیر.

فروشگاه‌هایی که دارای ماشین‌های بازگرداندن پول هستند شاهد افزایش رفت‌و‌آمد مردم به فروشگاهشان خواهند بود چون مردم از این ماشین‌ها برای دریافت ودیعه خود استفاده خواهند کرد. این امر قابلیت تبدیل بازیافت‌کننده‌ها به مشتری‌های بالقوه را خواهد داشت. کافه‌ها، رستوران‌ها و سوپر‌مارکت‌هایی که از محصولات نگهداری شده در قوطی استفاده می‌کنند، دیگر لازم نیست که بابت فرآیندهای اعمالی روی این قوطی‌ها به‌عنوان ضایعات کسب‌و‌کار، پولی بپردازند. این قوطی ها در سیستم بازگشت ودیعه نگهداری شده و توسط اپراتور تحت فرآیندهای مربوطه قرار می‌گیرند. این مساله منجر به پس‌انداز مالی بسیار زیاد برای این کسب‌و‌کارهای کوچک می‌شود. سیستم بازگشت ودیعه، یک نوع مالیات جدید نیست. با فرض بازگرداندن قوطی، ودیعه‌ای که به قیمت قوطی‌ها اضافه می‌شود هیچ هزینه‌ای را به مشتری اعمال نمی‌کند بلکه انگیزه‌ای برای تشویق به رفتار مسوولانه است.

بسیاری از مردم انگلستان به یاد دارند که سیستم‌های بازگشت ودیعه تا سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ در این کشور رواج داشت. ولی به تدریج بطری‌های پلاستیکی ارزان‌تر جایگزین بطری‌های شیشه‌ای شد. در سرتاسر اروپا تقریبا ۱۵۰ میلیون نفر از امکانات سیستم‌های بازگشت ودیعه برخوردارند از جمله آلمان، بلژیک، کرواسی، سوئد، فنلاند، استونی، مجارستان، ایسلند، هلند، نروژ و دانمارک. در نقاط دیگری از دنیا سیستم‌های موفقی اجرا شده‌اند از جمله در ۱۰ ایالت آمریکا، فیجی، کانادا و استرالیا. به‌خصوص، از آنجا که اتحادیه اروپا درحال به روز‌رسانی دستورات مربوط به ضایعات تحت «بسته اقتصاد چرخشی» است، سیستم‌های بازگشت ودیعه بیشتری در مرحله طراحی هستند. زباله ناشی از بسته‌بندی نوشیدنی‌ها تقریبا ۴۰درصد حجم کل زباله‌ها را تشکیل می‌دهد. سیستم‌های بازگشت ودیعه می‌توانند نرخ بازیافت را به حدود ۱۰۰درصد برسانند که خیلی بیشتر از مقداری است که درحال‌حاضر در انگلستان حاصل شده است (درحال‌حاضر تلاش می‌شود که ۴۵درصد بازیافت خانگی حاصل شود.) هر روزه در انگلستان تقریبا ۵/ ۳۸ میلیون بطری پلاستیکی و ۵۹ میلیون قوطی کنسروی مصرف می‌شود. سیستم‌های بازگشت ودیعه قوطی‌ها را در سیستم نگه می‌دارد و نمی‌گذارد که به‌عنوان زباله در خیابان بمانند یا در زیر خاک دفن شوند.

در نتیجه، سیستم یک منبع مواد خام با کیفیت بالا را فراهم می‌کند که می‌تواند منجر به رشد و تقویت صنعت بازیافت انگلستان شود. اقتصاد چرخشی به سرعت درحال محبوب شدن به‌عنوان یک جایگزین برای اقتصاد قدیمی و ناپایدار خطی (تولید – مصرف – ضایعات) است. در اقتصاد چرخشی تلاش می‌شود که منابع تا بیشترین زمان ممکن مورد استفاده قرار گیرند، ضمن اینکه امکاناتی را فراهم می‌کند که منابع در پایان طول عمر اولیه‌شان جمع‌آوری شده و به‌صورت محصولی دیگر بازتولید شوند. درحال‌حاضر اتحادیه اروپا درحال بازنگری «بسته اقتصاد چرخشی» است تا آن را به‌صورت کاربردی ارائه دهد. همه زباله‌ها مهم هستند؛ ولی دلیل تمرکز بر بطری‌ها و قوطی‌ها این است که نباید خیلی ایده‌آل‌گرایانه به قضایا نگاه کرد چون در این صورت باید سال‌ها در انتظار راه‌حلی بمانیم که بتواند همه زباله‌ها را حذف کند. باید بدانیم که نظرات مخالف در مورد سیستم‌های بازگشت ودیعه اغلب توسط صنعت بسته‌بندی یا خیریه‌ها و NGOهای تحت حمایت آنها مطرح می‌شود، به این دلیل که اعضای آنها مستقیما از فروش بسته‌بندی‌های نو، سود می‌برند.

حامیان «انجمن مقابله با فاضلاب» در سال ۲۰۱۶ حدود ۲۰ هزار قوطی یک بار مصرف از سواحل انگلستان جمع‌آوری کردند. همان‌طور که گفته شد، یک سیستم بازگشت ودیعه می‌تواند تقریبا همه بطری‌های پلاستیکی و شیشه‌ای و قوطی‌های کنسرو را حذف کند آنها تلاش می‌کنند که توجهات را به سمت زباله ناشی از آدامس‌های جویده شده و ته سیگار معطوف سازند. یکی از تلاش‌های آنها ایجاد کمپین‌هایی مانند کمپین «نه به ته سیگار در ساحل» است. درست است که این‌گونه ضایعات نیاز به توجه ویژه دارد، ولی باید بدانیم که ضایعات مربوط به آدامس‌های جویده شده اغلب در جای اولیه خود باقی می‌ماند و جمع‌آوری زباله مربوط به ته سیگار کار سختی است. محرک‌های مالی نظیر دریافت هزینه کیسه خرید و سیستم بازگشت ودیعه گامی موثر در حل معضل زباله است. انجمن مقابله با فاضلاب، هم‌چنین کمپین‌هایی در زمینه زباله‌های ته سیگار، ضایعات بهداشتی و دیگر ضایعات پلاستیکی را راه‌اندازی کرده است که می‌تواند الگوی مناسبی برای دیگر کشورها باشد. امید است با مطالعه دقیق این تجربیات و بومی‌سازی و اجرایی کردن آنها بتوان معضل زباله‌های موجود در محیط‌زیست کشور را تا حدودی بهبود بخشید.