خطر ثانویه زلزله در جنوب پایتخت

در واقع گسل مسبب این زلزله گسل ایوانکی است که در نزدیکی کانون زمین‌لرزه اول اسفند ماه ۱۳۸۹ در جنوب شرق تهران با بزرگای ۱/ ۴ ریشتر (ستاره سبز) است. زلزله‌های ۲۵ مهرماه ۱۳۸۸ با بزرگای ۴ ریشتر و زلزله اول اسفندماه ۱۳۸۹ با بزرگای ۱/ ۴ ریشتر نیز در اثر جنبایی پهنه گسله ایوانکی رخ دادند. زمین‌لرزه‌هایی نیز اخیرا در منطقه جواد آباد و ورامین رخ داده‌اند. در تاریخ ۲۰ بهمن ماه ۹۶ زمین‌لرزه‌ای در ورامین با بزرگای ۴/ ۲ ریشتر رخ داد که در نقشه با ستاره به رنگ سیاه نمایش داده شده است. این خوشه مهم زمین‌لرزه در جنوب شرق تهران نمایانگر آن است که روند فعالی از خردلرزه‌ها در منطقه مشهود است. گسل‌های فعالی مانند گسل ایوانکی، گسل پیشوا و گسل کهریزک در جنوب البرز و شمال فلات ایران مرکزی زمین‌لرزه‌های بزرگ تاریخی را نشان داده‌اند و نمایانگر خطر یک زلزله قوی محتمل برای تهران است. گسل ایوانکی به لحاظ زمین‌ساختی گسلی فعال و لرزه‌زا است و رخداد زلزله احتمالی از طریق این گسل با توان حداکثری آن (بزرگای ۷ یا ۵/ ۷ ریشتر) قادر است جمعیت کثیری را در منطقه مورد تهدید خود قرار دهد.

بنابراین با توجه به پیشینه تاریخی منطقه و وقوع زلزله تاریخی مهم سال ۳۲۰ قبل از میلاد با بزرگای برآورد شده ۶/ ۷ ریشتر در همین پهنه گسله که منطقه ری-ایوانکی را تحت‌تاثیر قرار داد، به‌منظور کاهش خطر و ریسک زمین‌لرزه در منطقه از ساخت‌وسازهای جدید در گستره مورد نظر اجتناب شود. از طرفی دیگر بافت‌های فرسوده و تراکم جمعیت در منطقه سبب می‌شود رخداد زمین‌لرزه فاجعه‌ای غیر قابل جبران را به بار آورد. طول گسل‌های ایوانکی، کهریزک و پیشوا نمادی از توان لرزه‌ای بالای وقوع زمین‌لرزه در پهنه گسل‌های مذکور است و همچنین بر اساس شواهد زلزله‌های تاریخی منطقه و از طرفی نبود لرزه‌ای در منطقه جنوب شرق تهران احتمال رخداد زلزله‌ای با بزگای ۷ تا ۵/ ۷ ریشتر در گستره مذکور دور از انتظار نیست. در منطقه ورامین، ری و جنوب شرق تهران با توجه به وجود خاک نرم در برخی از این مناطق ممکن است خطرهای ثانویه نیز موجب افزایش خسارت بشود.

تهران مستعد وقوع جنبشی قوی است که تهدیدی برای پایتخت ایران و مجموعه مناطق شهری آن است که روی یا در پهنه مستقیم گسیختگی گسل‌ها واقع شده‌اند و از استانداردهای مناسب ساخت‌وساز برخوردار نیستند. مهم‌ترین گسل‌های موجود در منطقه تهران گسل‌های مشاء، شمال تهران، جنوب ری، کهریزک، ایوانکی، پارچین، پیشوا و گرمسار هستند. از میان گسل‌های ذکر شده، براساس تحقیقات نگارنده گسل‌های شمال تهران، مشاء، ایوانکی و کهریزک دارای توان لرزه‌خیزی بالایی هستند. با بررسی داده‌های دستگاهی بین سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۶ حدود ۲۹۳ زلزله با بزرگای بیش از ۳ و حدود ۲۵ جنبش با بزرگای بیشتر از ۴ در سال‌های بین ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۶ در گستره تهران و اطراف آن با محدوده ۵۱ تا ۵۳ درجه طول شرقی و ۳۴ تا ۵/ ۳۶ درجه عرض شمالی رخ داده است و در ۲۹ آذرماه ۱۳۹۶ نیز زلزله ۲/ ۵ ریشتر غرب ملارد نمایانگر آن است که منطقه حاضر دارای اهمیت ویژه لرزه‌خیزی است.

گسل ایوانکی از مسگرآباد در جنوب شرق تهران تا شرق ایوانکی و با طول تقریبی ۸۰-۷۵ کیلومتر در جنوب و جنوب شرق تهران واقع شده است. با توجه به پیشینه تاریخی منطقه و وقوع زلزله تاریخی سال ۳۰۰ با بزرگای ۶/ ۷ ریشتر که توسط قطعه گسل پارچین، ری رخ داده است و منطقه ایوانکی، ری را تحت تاثیر قرار داده است و همچنین فعال و لرزه‌زا بودن آن از لحاظ زمین‌ساختی احتمال رخداد زلزله توسط این گسل با توان حداکثری ۷ تا ۵/ ۷ ریشتر جمعیتی حدود ۳ میلیون نفر را در منطقه مورد تهدید قرار می‌دهد. بنابراین به‌منظور کاهش خطر و ریسک زمین‌لرزه در منطقه از ساخت‌وسازهای جدید در گستره مورد نظر اجتناب شود. گسل کهریزک با طول بیش از ۴۰ کیلومتر طویل‌ترین گسل پیوسته در گستره جنوب شهر است.

گسل مشاء در شمال دماوند از پیست آبعلی عبور می‌کند. در واقع از نزدیکی دماوند و از روستای مشاء عبور می‌کند. وجود زمین لغزش بزرگ مبارک‌آباد در این منطقه کوهستانی دلیل بر وجود گسل است. طول تقریبی گسل حدود ۴۰۰ کیلومتر و احتمالا امتداد آن از جنوب غربی شاهرود در شرق تا آبیک در غرب است. ساخت‌وسازهای بی‌رویه در پهنه گسل مشاء تهدیدی جدی برای ساکنان منطقه است. ساخت‌وساز در پهنه‌های خرد شده منطقه و ساخت و سازها در نواحی شمال و شمال شرق تهران در حریم گسل مشاء نگران‌کننده است. آخرین رخدادی که این گسل مسبب آن بوده است حدود ۱۸۷ سال پیش در سال ۱۸۳۰ میلادی و با بزرگای ۱/ ۷ در منطقه دماوند-شمیرانات رخ داد که منجر به ویرانی کامل شمیرانات و دماوند شد. در تقاطع گسل‌های مشاء و شمال تهران در شمال شرق تهران –محل روستای کلان- خوشه‌هایی از خردلرزه‌های اخیر مشهود است.

گسل شمال تهران یک گسل فعال اصلی و مهم در شهر تهران و با طول تقریبی ۱۱۰ کیلومتر است. بین شهر تهران و نزدیک‌ترین قله (توچال با بلندی ۳۹۳۳ متر) به آن (فاصله‌ای کمتر از ۱۰ کیلومتر) اختلاف ارتفاعی با میانگین بلندی ۱۳۰۰ متر بالای سطح دریا وجود دارد که یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های توپوگرافی گستره تهران است. این گسل از شرق دره لشگرک در شمال شرق تهران تا آبادی کاظم‌آباد (۲ کیلومتری شرق کلاک و شمال بزرگراه تهران-کرج) و شهر کرج در غرب ارزیابی شده است. اثر سطحی گسل شمال تهران در منطقه کن (شمال غرب تهران)، حصارک محدوده دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات و به‌طور کلی در کوهپایه‌های شمال تهران نمایان است.