آنــــــــالیز ذرات معلق

این دو فاکتور منفی از اوضاع زیست‌محیطی تهران کفایت می‌کند شهرداری تهران به‌عنوان متولی اداره شهر، نسبت به مهار منابع منتشرکننده آلاینده‌های هوا، اقدمات سلبی را در دستور کار قرار دهد. نهاد سنجش کیفیت هوای تهران که زیرمجموعه شهرداری نیز است، در بررسی‌هایی که درباره سهم پنج نوع آلاینده هوای پایتخت انجام داده، از بین آلاینده‌های منواکسید کربن، ازن، دی‌اکسید‌نیتروژن، دی اکسید گوگرد، ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون و همچنین ذرات معلق با قطر کمتر از ۱۰ میکرون، یک آلاینده را به‌عنوان آلاینده شاخص و اصلی (دارای سهم بالا و خطر بیشتر) شناسایی کرده که همان ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون محسوب می‌شود. در این بررسی، چالش آلودگی هوا که به‌صورت مستقیم بر سلامت مردم و ساکنان شهر تاثیر دارد، به‌عنوان مهم‌ترین دغدغه شهروندان معرفی شده است. این عارضه شهری در بسیاری از کلان‌شهرهای جهان مطابق آنچه شرکت کنترل کیفیت هوای تهران اعلام کرده، تحت کنترل قرار گرفته است.

تهران در سال ۹۵، فقط ۱۷ روز هوای پاک داشت یعنی ۵ درصد از روزهای سال،‌ آسمان پایتخت شرایط مطلوب برای تنفس و رفت‌و‌آمد در فضای باز شهری را داشته است. با این حال، در ۲۶۰ روز سال هوا با یک مرتبه تنزل شاخص کیفی، در وضعیت سالم قرار داشته و در ۸۰ روز از سال گذشته نیز وضعیت هوای تهران برای گروه‌های حساس جامعه، ناسالم بوده است. در سال ۹۵، به مدت ۹ روز (عمدتا در زمستان)، آسمان تهران در وضعیت هشدار قرمز یا همان «ناسالم برای همه» قرار گرفت. هر چند در سال گذشته تحت تاثیر تغییرات کیفی در بنزین و البته تغییرات جوی (افزایش بارش و وزش باد)، ۲۲ روز از روزهای نامطلوب هوا نسبت به سال ۹۴ کاسته شد اما سهم اقدامات موثر و کارآمد مدیریت شهری و دولت در این بهبود شاخص کیفیت هوا، بسیار نازل بوده است. آلوده‌ترین روز تهران در سال گذشته، ۲۰ دی ماه رقم خورد که در آن روز شاخص کیفیت هوا به عدد ۱۵۹ رسید و هوای پایتخت وارد وضعیت «هشدار قرمز» شد. همچنین پاک‌ترین روز سال در پارسال نیز اول فروردین با ثبت عدد ۳۵ برای شاخص، به ثبت رسید.

طی سال‌های اخیر، آلاینده ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون، آلاینده شاخص شهر تهران بوده است. در سال ۹۵، معادل ۸۸ روز سال، وضعیت به لحاظ عبور غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون از حد مجاز خود، در شرایط نامطلوب بوده است. شاخص کیفیت هوا بر اساس متوسط وزن و غلظت پنج نوع آلاینده و میزان قرار‌گیری آنها در سطوح مجاز یا فراتر از آن، محاسبه می‌شود اما میزان مطلوبیت یا عدم مطلوبیت کیفیت هوای شهر با سنجش غلظت هر کدام از آلاینده‌ها به‌صورت مجزا به‌خصوص آلاینده اصلی (ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون) قابل تجزیه و تحلیل است.

شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در یک بررسی که ابتدای امسال انجام داد، به این نتیجه رسید که در کلان‌شهر تهران آلاینده‌های ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون و همچنین ذرات معلق با قطر کمتر از ۱۰ میکرون در شرایط نامطلوبی قرار دارند و کلیه روزهای آلوده سال ۹۵ به علت افزایش غلظت این دو آلاینده به ویژه ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون بوده است. اندازه‌گیری ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون از مهر سال ۸۹ در ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا در تهران استارت خورد و اکنون دلیل افزایش تعداد روزهای آلوده در سال‌های ۸۹ تا ۹۵ عموما به علت اندازه‌گیری این آلاینده بوده است.

منابع متحرک (خودروها)، عامل اصلی انتشار آلاینده‌ها به‌خصوص ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون محسوب می‌شوند. سالانه در تهران از کل منابع آلاینده هوا، بیش از ۷۰۰ هزار تن آلاینده تولید می‌شود که این عدد در سال گذشته ۷۲۷ هزار تن بوده است. سهم منابع ساکن (صنایع آلاینده، ساختمان‌های مسکونی و تجاری، نیروگاه‌ها، ‌پالایشگاه‌ها، پایانه‌ها و جایگاه‌های عرضه بنزین) از تولید آلاینده هوا ۱۵ درصد و سهم منابع متحرک (خودروها، تاکسی‌ها، موتورسیکلت، وانت، مینی بوس، ‌اتوبوس و کامیون) نیز ۸۵ درصد برآورد می‌شود. در این میان، سهم منابع متحرک در تولید آلاینده‌های منواکسید کربن، اکسیدهای نیتروژن، اکسیدهای گوگرد، ترکیبات آلی فرار و ذرات معلق، به ترتیب ۹۸ درصد، ۴۷ درصد، ۶ درصد، ۸۶ درصد و ۷۰ درصد است.

آلاینده‌های شاخص هوای شهر تهران از سال ۸۱ تا ۸۵ آلاینده منواکسید کربن بوده اما از سال ۸۶ تا ۹۵ و هم اکنون،‌ آلاینده ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون، جایگزین این آلاینده گازی به لحاظ بیشترین سهم آلودگی شده است. در تعداد روزهای آلوده به لحاظ اثر آلاینده منواکسید کربن طی سال‌های ۸۱ تا ۹۵، کاهش چشمگیری اتفاق افتاده است به‌طوری‌که از ۱۶۳ روز آلوده در سال ۸۱ به وضعیت کاملا مطلوبی در سال‌های ۹۰ تا ۹۵ رسیده است. از سال ۹۰ تا‌کنون، تعداد روزهای نامطلوب به لحاظ سهم و اثر منواکسید کربن، «صفر» بوده است.  آنالیز آلودگی هوای تهران از منظر ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون نشان می‌دهد: ترکیبات اصلی این ذرات را جرم آلی، کربن معدنی، ‌ذرات گرد و غبار و همچنین یون‌های غیرآلی محلول در آب نظیر سولفات، کلرید، نیترات و آمونیوم تشکیل می‌دهد. 

منابع انسانی با سهم ۷۶ درصدی، عمده‌ترین عامل تولید و انتشار ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون است. چهار منبع شامل وسایل نقلیه بنزینی، دیزلی، خودروهای دودزا و احتراق نفت کوره به‌عنوان منابع اصلی انتشار ذرات معلق در تهران شناخته شده‌اند. این منابع اغلب دارای مقدار زیادی فلزات سنگین هستند. این فلزات با اینکه جرم زیادی در ترکیب ذرات معلق هوا ندارند اما به دلیل سمیت بالا، بسیار خطرناک هستند. نتایج نشان می‌دهد غلظت فلزات سمی در زمستان و در دوران وارونگی هوا (در هوای سرد، ارتفاع لایه آلوده هوا پایین‌تر می‌آید و امکان تصفیه این لایه با لایه هوای تمیز در ارتفاعات سلب می‌شود) بیشتر و در نتیجه نگرانی از خطرات احتمالی آنها بر سلامتی انسان بیشتر می‌شود.