چالش‌های بین‌المللی شدن در بازار فرآورده

دکتر حمید حسینی

کارشناس ارشد حوزه انرژی

چالش‌های کشور در زمینه صدور فرآورده‌های نفتی را می‌توان به دو دسته داخلی و بین‌المللی تقسیم کرد. در زمینه فرآورده‌های نفتی ما با ظرفیت پالایشی در حدود یک میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه در روز، ۲ درصد ظرفیت پالایشی جهان را در اختیار داریم و با توجه به منابع غنی گازی که در اختیار داریم برای سوخت منازل، خودروها و بسیاری از واحد‌های صنعتی در شرایطی قرار گرفته‌ایم که می‌توانیم صادرکننده فرآورده‌های نفتی باشیم. در حال حاضر می‌توان گفت بزرگ‌ترین صادرکننده نفت کوره هستیم و از صادرکنندگان بزرگ گاز مایع به شمار می‌آییم (بالای ۵ میلیون تن) و در منطقه آسیا بزرگ‌ترین صادرکننده قیر محسوب می‌شویم. از سال گذشته روزانه امکان صادرات ۲۰ میلیون لیتر گازوئیل برای کشور فراهم شده است و با راه‌اندازی پالایشگاه ستاره خلیج فارس کشور جزو صادرکنندگان بنزین قرار خواهد گرفت؛ ضمن اینکه ما در صادرات نفتا نیز یدطولایی داریم. با این حال همواره چالش‌هایی در زمینه تولید و صادرات محصولات پالایشی وجود داشته و دارد. چالش‌های داخلی که این صنعت در زمینه صادرات دارد. بحث زیرساخت‌ها و حمل و نقل است.

ما به اندازه کافی بندر، مخازن و امکانات حمل و نقل را برای صادرات فرآورده‌های نفتی در اختیار نداریم و با محدودیت‌هایی مواجه هستیم؛ چراکه پالایشگاه‌های کشور عمدتا با نگاه به نیاز داخل کشور طراحی شده است. به‌عنوان مثال برای تامین برق، پالایشگاه نفت کوره‌ای ساخته‌ایم که حدود ۳۰ درصد نفت خام را تبدیل به مازوت و میزانی فرآورده‌های نفتی مثل بنزین (حدود ۱۷ درصد و گازوئیل حدود ۱۲ درصد) می‌کند و این مقدار خیلی مطلوب نیست. از طرفی کیفیت پالایشی در کشور کافی و سودآور نیست و نتوانسته‌ایم به اندازه کافی سیستم پالایش را در کشور توسعه دهیم. بنابراین به اندازه کافی سهم در بازار نفت خام به خصوص بازار فرآورده‌ها نداریم و نقش ما نصف سهمیه‌ای است که می‌توانیم در بازارها داشته باشم. با توجه به اینکه پالایشگاه‌ها عمدتا در بندر عباس، آبادان و بقیه در مرکز کشور قرار دارند؛ بنابراین حمل و نقل و جابه‌جایی فرآورده‌های نفتی و در نهایت صادرات آنها هزینه‌بر است و هم احتیاج به امکاناتی دارد که به اندازه کافی فراهم نیست از طرفی دیگر انحصار این فرآورده‌ها (۴ محصول اصلی) که در اختیار دولت است همکاری بخش خصوصی و دولت را محدود می‌کند و از طرفی دیگر یارانه‌های فرآورده‌های نفتی باعث حساسیت بیش از حد ارگان‌ها و سازمان‌ها روی حمل و نقل، جابه‌جایی و صادرات این فرآورده‌ها شده و محدودیت‌های گمرک و نداشتن استانداردهای کافی برای این محصولات از جمله مسائلی است که می‌توان به آنها اشاره کرد که مسائلی همچون قاچاق محصولات و تاثیراتی این‌چنینی را در پی دارد.

استاندارد کیفیت محصولات یکی دیگر از چالش‌های صادرات فراورده‌های نفتی کشور است که ایران با آن دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. متاسفانه سازمان استاندارد برای کیفی‌سازی و صنعتی‌سازی محصولات فرآورده‌های نفتی کار خاصی را انجام نداده. این در حالی است که استاندارد محصولات نفتی تدوین شده و صادرکنندگان خصوصا اتحادیه صادرکنندگان خواستار نظارت و الزامی شدن کنترل کیفیت و استانداردسازی محصولات هستند و سازمان استاندارد از این امر چشم‌پوشی می‌کند بنابراین کیفیت محصولات یکسان نیست و اگر محصولی با کیفیت نازل صادر شود به حساب کل محصولات و فرآورده‌های نفتی نوشته می‌شود و ما بسیاری از بازارهای صادراتی را در این سال‌ها از دست دادیم. با اینکه همیشه در بزرگ‌ترین بازارهای صادراتی ایران حضور داشتیم؛ ولی در حال حاضر محدود شده‌ایم و قاعدتا با توجه به شرایط جدید تمایل داریم در بازارهای جدید و بازارهای کشورهای پیشرفته و بزرگ صنعتی حضور پیدا کنیم؛ ولی متاسفانه با شرایطی که داریم صادرات محصولاتی همچون مازوت، گازوئیل و حتی نفتای ایران به دلیل اینکه فاقد کیفیت هستند امکان فروششان را در بسیاری از بازارهای کشورهای پیشرفته نداریم و مجبوریم صادرات این محصولات را به کشورهای همسایه، کشورهای آفریقایی و کشورهای جهان سوم محدود کنیم. در حوزه بین‌المللی نیز مهم‌ترین چالشی که صادرات در این حوزه دارد به اجرایی نشدن کامل برجام و تعهدات طرف‌های خارجی و روان‌سازی نظام بانکی دنیا برمی‌گردد؛ چراکه هنوز نقل و انتقالات پولی و اعتبارات بانکی نتوانسته صادرات فرآورده‌ها را تسهیل کند و پوشش‌های بیمه‌ای برای تانکرهای ایران هنوز به‌طور کامل مورد توجه قرار نگرفته است. بنابراین نقل و انتقال و جابه‌‌جایی پول هنوز به‌عنوان یک معضل جدی پابرجاست.

با وجود همه این مسائل کشور توانسته با تلاش بخش دولتی و خصوصی نسبت به نفت سالانه بیش از ۵ میلیارد دلار صادرات فرآورده‌های نفتی را ثبت کند و پیش‌بینی می‌شود در سال آینده روندی افزایشی را داشته باشیم و با سرمایه‌گذاری‌های جدید در این حوزه سهم بیشتری را در این بازارها به دست آوریم. به نظر ضروری است که ما فقط به فروش فرآورده‌های نفتی به‌صورت صادراتی و تحویل در بنادر تکیه نکنیم و حضور خود را در زمینه مخزن، شبکه‌های توزیع، ایستگاه‌های پمپ بنزین پررنگ‌تر کرده و در بازارهای هدف جدی‌تر اقدام کنیم. قطعا اگر ما بتوانیم این نوع سرمایه‌گذاری را حمایت کنیم و با کمک بخش خصوصی ارتباط را با سایر کشورها ایجاد کنیم بسیاری از چالش‌هایی که داریم برطرف خواهد شد.