توسعه بازارچه‌های مرزی، فرصت‌ها و موانع
حسین رجب پور* بازارچه‌های مرزی که در پایانه‌های مواصلاتی کشور با کشورهای همسایه تشکیل شده است یکی از درگاه‌های تجاری کشور و ابزاری برای توسعه تجارت منطقهای است. به عبارت دقیق‌تر «بازارچه مرزی محوطه ایست محصور واقع در نقطه صفر مرزی و در جوار گمرکات مجاز به انجام تشریفات ترخیص کالا یا مکان‌هایی که طبق تفاهم نامه‌های منعقد شده بین جمهوری اسلامی ایران و کشورهای همجوار تعیین می شود. توسعه بازارچه‌های مرزی، فرصت‌ها و موانع
ادامه از صفحه اول . . . اهالی دو طرف مرز می‌توانند کالاها و محصولات مورد نیاز را با رعایت مقررات صادرات و واردات و ضوابط مقرر برای داد و ستد در این بازارچه‌ها عرضه نمایند.
ادامه از صفحه اول . . . اهالی دو طرف مرز می‌توانند کالاها و محصولات مورد نیاز را با رعایت مقررات صادرات و واردات و ضوابط مقرر برای داد و ستد در این بازارچه‌ها عرضه نمایند.
حسین رجب پور* بازارچه‌های مرزی که در پایانه‌های مواصلاتی کشور با کشورهای همسایه تشکیل شده است یکی از درگاه‌های تجاری کشور و ابزاری برای توسعه تجارت منطقهای است. به عبارت دقیق‌تر «بازارچه مرزی محوطه ایست محصور واقع در نقطه صفر مرزی و در جوار گمرکات مجاز به انجام تشریفات ترخیص کالا یا مکان‌هایی که طبق تفاهم نامه‌های منعقد شده بین جمهوری اسلامی ایران و کشورهای همجوار تعیین می شود. توسعه بازارچه‌های مرزی، فرصت‌ها و موانع
ادامه از صفحه اول ... اهالی دو طرف مرز می‌توانند کالاها و محصولات مورد نیاز را با رعایت مقررات صادرات و واردات و ضوابط مقرر برای داد و ستد در این بازارچه‌ها عرضه نمایند.»
برای فعالیت‌های بازارچه‌های مرزی فواید بسیاری ذکر شده است که از جمله می‌توان به ساماندهی و تقویت قابلیت نظارت بر مبادلات تجاری، شفاف سازی جریان اطلاعات و جلوگیری از بروز فساد در مناطق مرزی، توسعه تجارت رسمی در مناطق مرزی، بهبود وضعیت اقتصادی مرزنشینان و ارتقاء امنیت در مناطق مرزی اشاره کرد. در ادامه برخی از این کارکردها تشریح شده است.
کارکردهای توسعه‌ای بازارچه‌های مرزی
در ادبیات توسعه منطقهای، گسترش بازارها همراه با منافع فراوان برای تولیدکنندگان و مصرف کنندگان است. گسترش بازار از سویی به تولیدکنندگان این فرصت را اعطا می‌کند که مشتریان بالقوه بیشتری را در برابر خود ببینند که این مسأله سرمایه‌گذاری بر روی افزایش ظرفیت تولید را اقتصادی ساخته و فرصت‌های کسب سود را افزایش می‌دهد، از سوی دیگر گسترش بازار با منافعی برای مصرف‌کنندگان نیز همراه است چراکه گسترش مقیاس تولید، در شرایطی که با صرفه‌های مقیاس روبه رو شود هزینه تولید را کاهش داده و محصول را با قیمت کمتری نصیب مصرف کنندگان می‌سازد، همچنین گسترش بازار موجب افزایش تعداد تولیدکنندگان رقیب در سطح بازار می‌شود که از طریق مکانیسم رقابت، محصول باکیفیت‌تر و با قیمت کمتری را نصیب مصرف‌کننده می‌کند.
براساس همین توجیهات اقتصادی است که گسترش و توسعه بازارچه‌های مرزی ارزشمند و مفید تلقی می‌شود، این بازارچه‌ها با تسهیل مبادلات مرزی به گسترش بازار منطقهای و کمرنگ شدن مرزها می‌انجامد و به سود اقتصاد کشورهای همسایه می‌باشد. تخصص‌یابی تولیدکنندگان کشورهای همسایه براساس قانون «مزیت نسبی» و اختصاص منابع هر کشور به تولید محصول دارای هزینه تولید پایین‌تر نیز یکی دیگر از کارکردها و منافع توسعه‌ای همراه با گسترش بازارچه‌های مرزی و بازار منطقهای است.
کارکردهای رفاهی بازارچه‌های مرزی
مناطق مرزی کشورها به دلیل قرار داشتن در دورترین نقطه از مرکز و محصورشدن در تقسیم بندی‌های سیاسی و عدم تعاملات آزاد با مناطق مجاور معمولاً توسعه نیافته‌ترین و عقب مانده‌ترین بخش‌های کشور هستند، در چنین شرایطی گسترش بازارچه‌های مرزی با اعطای امتیاز تجارت و مشارکت فعال مرزنشینان در مبادلات منطقهای، فرصت کسب درآمد و رونق کسب و کار را در اختیار ایشان قرار داده و می‌تواند به بهبود وضعیت رفاهی مناطق مرزی کمک کند.
کارکردهای امنیتی بازارچه‌های مرزی
یکی دیگر از معضلات مناطق مرزی رواج قاچاق و مبادلات غیرقانونی در مناطق مرزی است که معمولاً در پی تشدید ممنوعیت‌ها و موانع تجارت منطقهای افزایش می‌یابد. گسترش بازارچه‌های مرزی از طریق تسهیل تجارت و ایجاد مسیری شفاف برای مبادلات تجاری به کاهش مخاطرات امنیتی منجر می‌شود، این مسأله از یک سو به دلیل کاهش تجارت غیرقانونی و مبادلات قاچاق و از سوی دیگر به دلیل کاهش نارضایتی مرزنشینان به دلیل از وضعیت اشتغال و وسایل کسب معیشت رخ می‌دهد.
محدودیت‌های بازارچه‌های مرزی
البته در عمل فعالیت بازارچه‌های مرزی با مخاطرات فراوان روبه رو بوده است، معافیت‌ها و امتیازاتی که به مرزنشینان اعطا می‌شود بعضا مورد استفاده گروه‌های سودجو قرار گرفته و به افزایش فساد و نیز نارضایتی مرزنشینان از سوءاستفاده‌ها منجر شده است. همچنین عدم شفافیت قوانین و مقررات تجاری و
بی ثباتی آنها منجر به بی میلی تولیدکنندگان به سرمایه گذاری و افزایش ظرفیت‌های تولیدی برای نفوذ در بازار کشورهای همسایه شده و بازراچه‌های مرزی را از کارکردهای توسعه‌ای مورد انتظار دور می‌سازد. عدم فعال بودن برخی بازارچه‌های مرزی نیز به کانال دیگری برای بروز فساد منجر می‌شود.
بازارچه‌های مرزی استان خراسان رضوی
خراسان رضوی بدلیل هم مرز بودن با کشورهای افغانستان و ترکمنستان و قرار داشتن در مسیر ترانزیت کالا به آسیای میانه یکی از استان‌هایی است که اقدام به ایجاد و توسعه بازارچه‌های مرزی کرده است. فرصت‌های اقتصادی موجود در بازار کشورهای همسایه و ظرفیت‌های تجاری آنها گسترش بازارچه‌های مرزی را دارای مزیت می‌سازد. اقتصاد افغانستان در تولید محصولات کشاورزی، خشکبار و محصولات دامی دارای مزیت است؛ حال آنکه به انواع کالاهای صنعتی و نیمه صنعتی محتاج است و تولیدکنندگان کشور می‌توانند از این مزیت سود ببرند، همچنین اقتصاد مبتنی بر تولید گاز و پنبه ترکمنستان قدرت خرید بالایی به مصرف‌کنندگان این کشور می‌بخشد که قطعاً برای تولیدکنندگان و بازرگانان ایرانی جذاب است.
بازارچه‌های مرزی دوغارون، باجگیران و بستگان بازارچه‌های مرزی خراسان رضوی هستند. بازارچه مرزی باجگیران در سال 1375 در فاصله 85 کیلومتری شهر قوچان و در مرز ترکمنستان تشکیل شده و فعال‌ترین بازارچه مرزی حال حاضر استان محسوب می‌شود. بازارچه‌های مرزی دوغارون و بستگان نیز در مرز افغانستان تشکیل شده‌اند که بازارچه مرزی دوغارون در سال 1372 در 15 کیلومتری شهر تایباد و بازارچه مرزی بستگان در سال 1384 در 90 کیلومتری شهر خواف تشکیل شده است. البته فعالیت بازارچه مرزی دوغارون از سال 1383 با محدودیت‌هایی روبه رو بوده است.برطبق آمارهای استانداری خراسان رضوی، بازارچه مرزی باجگیران به عنوان فعال‌ترین بازارچه مرزی استان در سال 1390 شاهد بیش از 16 میلیون دلار و در هشت ماهه اول سال 91 بیش از 12 میلیون دلار مبادلات تجاری بوده است و همین مسأله خود اهمیت توجه به بازارچه‌های مرزی در اقتصاد استان خراسان رضوی را نشان می‌دهد. بنابراین ارتقاء وضعیت این بازارچه‌های مرزی و بهبود فعالیت‌های آنها یکی از راه‌هایی است که می‌تواند به توسعه خراسان رضوی سود رساند. در این زمینه دولت با بهبود محیط کسب و کار و افزایش شفافیت قوانین و خدمات اعطایی در مناطق مرزی، تسهیل فرآیند خدمت رسانی و مهم‌تر از همه ایجاد فضایی باثبات و پیش بینی پذیر به گسترش بازارچه‌های مرزی سود رسانده و فرصت‌های اقتصادی نهفته در توسعه این بازارچه‌ها را نصیب اقتصاد خراسان رضوی می سازد.
*دانشجوی دکترای اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی
ادامه از صفحه اول ... اهالی دو طرف مرز می‌توانند کالاها و محصولات مورد نیاز را با رعایت مقررات صادرات و واردات و ضوابط مقرر برای داد و ستد در این بازارچه‌ها عرضه نمایند.»
برای فعالیت‌های بازارچه‌های مرزی فواید بسیاری ذکر شده است که از جمله می‌توان به ساماندهی و تقویت قابلیت نظارت بر مبادلات تجاری، شفاف سازی جریان اطلاعات و جلوگیری از بروز فساد در مناطق مرزی، توسعه تجارت رسمی در مناطق مرزی، بهبود وضعیت اقتصادی مرزنشینان و ارتقاء امنیت در مناطق مرزی اشاره کرد. در ادامه برخی از این کارکردها تشریح شده است.
کارکردهای توسعه‌ای بازارچه‌های مرزی
در ادبیات توسعه منطقهای، گسترش بازارها همراه با منافع فراوان برای تولیدکنندگان و مصرف کنندگان است. گسترش بازار از سویی به تولیدکنندگان این فرصت را اعطا می‌کند که مشتریان بالقوه بیشتری را در برابر خود ببینند که این مسأله سرمایه‌گذاری بر روی افزایش ظرفیت تولید را اقتصادی ساخته و فرصت‌های کسب سود را افزایش می‌دهد، از سوی دیگر گسترش بازار با منافعی برای مصرف‌کنندگان نیز همراه است چراکه گسترش مقیاس تولید، در شرایطی که با صرفه‌های مقیاس روبه رو شود هزینه تولید را کاهش داده و محصول را با قیمت کمتری نصیب مصرف کنندگان می‌سازد، همچنین گسترش بازار موجب افزایش تعداد تولیدکنندگان رقیب در سطح بازار می‌شود که از طریق مکانیسم رقابت، محصول باکیفیت‌تر و با قیمت کمتری را نصیب مصرف‌کننده می‌کند.
براساس همین توجیهات اقتصادی است که گسترش و توسعه بازارچه‌های مرزی ارزشمند و مفید تلقی می‌شود، این بازارچه‌ها با تسهیل مبادلات مرزی به گسترش بازار منطقهای و کمرنگ شدن مرزها می‌انجامد و به سود اقتصاد کشورهای همسایه می‌باشد. تخصص‌یابی تولیدکنندگان کشورهای همسایه براساس قانون «مزیت نسبی» و اختصاص منابع هر کشور به تولید محصول دارای هزینه تولید پایین‌تر نیز یکی دیگر از کارکردها و منافع توسعه‌ای همراه با گسترش بازارچه‌های مرزی و بازار منطقهای است.
کارکردهای رفاهی بازارچه‌های مرزی
مناطق مرزی کشورها به دلیل قرار داشتن در دورترین نقطه از مرکز و محصورشدن در تقسیم بندی‌های سیاسی و عدم تعاملات آزاد با مناطق مجاور معمولاً توسعه نیافته‌ترین و عقب مانده‌ترین بخش‌های کشور هستند، در چنین شرایطی گسترش بازارچه‌های مرزی با اعطای امتیاز تجارت و مشارکت فعال مرزنشینان در مبادلات منطقهای، فرصت کسب درآمد و رونق کسب و کار را در اختیار ایشان قرار داده و می‌تواند به بهبود وضعیت رفاهی مناطق مرزی کمک کند.
کارکردهای امنیتی بازارچه‌های مرزی
یکی دیگر از معضلات مناطق مرزی رواج قاچاق و مبادلات غیرقانونی در مناطق مرزی است که معمولاً در پی تشدید ممنوعیت‌ها و موانع تجارت منطقهای افزایش می‌یابد. گسترش بازارچه‌های مرزی از طریق تسهیل تجارت و ایجاد مسیری شفاف برای مبادلات تجاری به کاهش مخاطرات امنیتی منجر می‌شود، این مسأله از یک سو به دلیل کاهش تجارت غیرقانونی و مبادلات قاچاق و از سوی دیگر به دلیل کاهش نارضایتی مرزنشینان به دلیل از وضعیت اشتغال و وسایل کسب معیشت رخ می‌دهد.
محدودیت‌های بازارچه‌های مرزی
البته در عمل فعالیت بازارچه‌های مرزی با مخاطرات فراوان روبه رو بوده است، معافیت‌ها و امتیازاتی که به مرزنشینان اعطا می‌شود بعضا مورد استفاده گروه‌های سودجو قرار گرفته و به افزایش فساد و نیز نارضایتی مرزنشینان از سوءاستفاده‌ها منجر شده است. همچنین عدم شفافیت قوانین و مقررات تجاری و
بی ثباتی آنها منجر به بی میلی تولیدکنندگان به سرمایه گذاری و افزایش ظرفیت‌های تولیدی برای نفوذ در بازار کشورهای همسایه شده و بازراچه‌های مرزی را از کارکردهای توسعه‌ای مورد انتظار دور می‌سازد. عدم فعال بودن برخی بازارچه‌های مرزی نیز به کانال دیگری برای بروز فساد منجر می‌شود.
بازارچه‌های مرزی استان خراسان رضوی
خراسان رضوی بدلیل هم مرز بودن با کشورهای افغانستان و ترکمنستان و قرار داشتن در مسیر ترانزیت کالا به آسیای میانه یکی از استان‌هایی است که اقدام به ایجاد و توسعه بازارچه‌های مرزی کرده است. فرصت‌های اقتصادی موجود در بازار کشورهای همسایه و ظرفیت‌های تجاری آنها گسترش بازارچه‌های مرزی را دارای مزیت می‌سازد. اقتصاد افغانستان در تولید محصولات کشاورزی، خشکبار و محصولات دامی دارای مزیت است؛ حال آنکه به انواع کالاهای صنعتی و نیمه صنعتی محتاج است و تولیدکنندگان کشور می‌توانند از این مزیت سود ببرند، همچنین اقتصاد مبتنی بر تولید گاز و پنبه ترکمنستان قدرت خرید بالایی به مصرف‌کنندگان این کشور می‌بخشد که قطعاً برای تولیدکنندگان و بازرگانان ایرانی جذاب است.
بازارچه‌های مرزی دوغارون، باجگیران و بستگان بازارچه‌های مرزی خراسان رضوی هستند. بازارچه مرزی باجگیران در سال 1375 در فاصله 85 کیلومتری شهر قوچان و در مرز ترکمنستان تشکیل شده و فعال‌ترین بازارچه مرزی حال حاضر استان محسوب می‌شود. بازارچه‌های مرزی دوغارون و بستگان نیز در مرز افغانستان تشکیل شده‌اند که بازارچه مرزی دوغارون در سال 1372 در 15 کیلومتری شهر تایباد و بازارچه مرزی بستگان در سال 1384 در 90 کیلومتری شهر خواف تشکیل شده است. البته فعالیت بازارچه مرزی دوغارون از سال 1383 با محدودیت‌هایی روبه رو بوده است.برطبق آمارهای استانداری خراسان رضوی، بازارچه مرزی باجگیران به عنوان فعال‌ترین بازارچه مرزی استان در سال 1390 شاهد بیش از 16 میلیون دلار و در هشت ماهه اول سال 91 بیش از 12 میلیون دلار مبادلات تجاری بوده است و همین مسأله خود اهمیت توجه به بازارچه‌های مرزی در اقتصاد استان خراسان رضوی را نشان می‌دهد. بنابراین ارتقاء وضعیت این بازارچه‌های مرزی و بهبود فعالیت‌های آنها یکی از راه‌هایی است که می‌تواند به توسعه خراسان رضوی سود رساند. در این زمینه دولت با بهبود محیط کسب و کار و افزایش شفافیت قوانین و خدمات اعطایی در مناطق مرزی، تسهیل فرآیند خدمت رسانی و مهم‌تر از همه ایجاد فضایی باثبات و پیش بینی پذیر به گسترش بازارچه‌های مرزی سود رسانده و فرصت‌های اقتصادی نهفته در توسعه این بازارچه‌ها را نصیب اقتصاد خراسان رضوی می سازد.
*دانشجوی دکترای اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی
ارسال نظر