ذکر احوال استانداران خراسان در دوره قاجاریه – بخش37
هادی پژوهش
احمد قوام‌السلطنه
احمد، فرزند میرزاابراهیم‌خان معتمدالسلطنه‌، برادر کوچک میرزاحسن‌خان وثوق، عاقد قرارداد ۱۹۱۹ ‌بود. پدر قوام، میرزاابراهیم‌خان معتمدالسلطنه و اجداد وی عموماً در دوران حاکمیت قاجار صاحب مناصب دولتی بودند. قوام در آذر ۱۲۵۲ ه.ش در تهران دیده به جهان گشود. او پس از تحصیلات مقدماتی در مدرسه مروی، به تحصیل در علوم معقول و منقول پرداخت و تاریخ‌، جغرافیا، ریاضی و فلسفه را نزد معلمان خصوصی فراگرفت. در ۱۷ سالگی پیش خدمت ناصرالدین شاه و در ۲۰ سالگی منشی دایی خود میرزاعلی‌خان امین‌الدوله شد که حاکم آذربایجان بود.
قوام در ۲۹ سالگی در سفر سوم مظفرالدین شاه به اروپا وی را همراهی کرد. وی پس از پایان این سفر به «قوام‌السلطنه‌» مشهور شد. او به دلیل خط زیبایی که داشت نویسنده فرمان مشروطیت‌ و سپس رابط مظفرالدین شاه با مشروطه‌خواهان شد، ولی پس از مرگ مظفرالدین شاه و در دوران محمدعلی شاه‌، از سیاست کناره گرفت و راهی اروپا شد و به تحصیل در رشته حقوق پرداخت‌.
در پی فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان‌، قوام به ایران بازگشت‌. از اولین کابینه سپهدار که در ۸ مهر ۱۲۸۸ تشکیل شد و قوام معاونت وزارت داخله را برعهده گرفت تا ۸ بهمن ۱۲۹۶ که به سمت جنجالی و پرحادثه استانداری خراسان رسید، مجموعاً ۹ بار در رأس وزارتخانه‌های عدلیه‌، مالیه و داخله قرار گرفت‌. قوام با اجاره املاک مزروعی و مستغلات آستان قدس‌، سرمایه قابل ملاحظه‌ای در طول سه سالی که استانداری خراسان را برعهده داشت‌، کسب کرد. این قدرت و آزادی با کودتای سیدضیاءالدین طباطبایی از بین رفت‌. قوام‌ کودتا را محکوم کرد و همچون بعضی دیگر از والیان استان‌های مختلف، به دلیل آنکه تصور نمی‌کرد کودتا دوام یابد، در برابر آن موضع منفی اتخاذ کرد.

واکنش تند سید ضیاء به جبهه مخالف کودتا
و دستگیری قوام توسط کلنل پسیان
سیدضیاء نیز در برابر تمامی استانداران و فرمانروایانی که در ایالات مختلف‌، در برابر کودتای سوم اسفند جبهه‌گیری کرده بودند، واکنش خصمانه‌ای نشان داد. وی یک ماه پس از کودتا، کلنل پسیان را که فرماندهی ژاندارمری خراسان را برعهده داشت‌، کفیل استانداری خراسان کرد و در ۱۱ فروردین سال ۱۳۰۰ دستور بازداشت قوام را نیز صادر کرد. کلنل پسیان که از ماهیت نخست‌وزیر کودتا مطلع نبود و از طرفی قوام را عنصری ضدمردمی می‌شناخت‌، دستور دولت را به کار بست‌. قوام روز ۱۳ فروردین ۱۳۰۰ بازداشت شد و به تهران انتقال یافت و در زندان عشرت‌آباد محبوس گردید و اموال و دارایی‌اش در خراسان نیز مصادره شد.
قوام و سیدضیاء کینه دیرینه‌ای با یکدیگر داشتند. قوام کسی بود که در دوران فرمانداری خود در خراسان نشریات وفادار به سید‌ضیاء را توقیف کرده و با اقدامات سیاسی و فرهنگی او مبارزه می‌کرد. در بهار ۱۳۰۰ سیدضیاء با موج بازداشت‌ها و تمهیدات شدید امنیتی و رضاخان با اقدامات و انتصابات و عزل و نصب‌های نظامی خود، فضایی از رعب و وحشت را در کشور و به ویژه در تهران به وجود آوردند. از طرفی خروج نیروهای انگلیس از ایران در اردیبهشت ۱۳۰۰ نیز این دو را یکه‌تاز میدان کرده، موجبات نگرانی احمدشاه را فراهم کرده بود. احمدشاه با خروج نظامیان انگلیسی و قدرت گرفتن سیدضیاء و رضاخان نگران تضعیف سلطنت خود در کشور بود. روز دوم خرداد ۱۳۰۰ مشاجره شدیدی بین احمدشاه قاجار و سیدضیاء به وجود آمد. به طوری که شاه سیدضیاء را وادار به استعفا کرد و سیدضیاء خودداری نمود. دو روز پس از این رویداد و به دنبال برگزاری تظاهرات گسترده علیه سیدضیاء در مسجد شاه تهران و میدان بهارستان، احمدشاه تصمیم به عزل سیدضیاء گرفت‌.
احمد قوام زمانی که استاندار خراسان و سیستان شد اقداماتی جهت تقویت سازمان ژاندارمری و شهربانی خراسان انجام داد. او سلاح و ابزار مورد نیاز نیروها را فراهم آورد و آموزشگاه درجه‌داری را در خراسان با هدف تأمین نیروی ورزیده تاسیس نمود.

حوادث مهم دوران استانداری قوام‌السلطنه در خراسان:
۱- شورش خداوردی معروف به خدوسردار از طوایف کرد تکمران شیروان با حمایت روسیه تزاری به بهانه مبارزه با عوامل انگلیس در خراسان.
2- طغیان زبردست‌خان فرزند ساری‌خان آقا چاپشلو در منطقه مرزیس درگز و سرکوب و مصالحه با قوام.
۳- فروش دختران خانواده‌های مرزنشین به تراکمه به علت قحطی.
4- تقسیم آب رودخانه هریرود بین ایران و روسیه تزاری.
۵- قیام کلنل محمدتقی‌خان پسیان، فرمانده ژاندارمری خراسان.
منبع و مأخذ: وقایع خاور ایران، میرنیا