از‌مشاهده‌حیات وحش در‌قلعه‌بالا تا شب‌های کویری در رضاآباد

فاطمه باباخانی

عشایر چوداری قرن‌ها است ییلاق و قشلاق خود را در ‌ایران می‌گذرانند. ‌این ‌ایل افغان بیش از ۵۰ سال پیش در منطقه‌ای در حاشیه پارک ملی توران مستقر شد و روستای رضاآباد را در ‌این منطقه بنیان نهاد. تا چند سال پیش که هنوز معضل تغییر اقلیم و بحران خشکسالی گلوی ‌این منطقه را خشک نکرده بود، جمعیت بزرگی از دام سبک توسط اهالی نگهداری می‌شد؛ تا‌ اینکه در سال‌های اخیر شترداری جایگزین معیشت سابق شده و در کنار آن گردشگری نیز به‌عنوان یک شیوه درآمدی مکمل مورد توجه قرار گرفته است. رضاآباد با بافت گنبدی خانه‌ها و قرار گرفتن در کنار رمل‌های کویری یکی از جذاب‌ترین روستاهای حاشیه پارک ملی توران برای گردشگران است. عشایر چوداری ساکن‌ این روستای کوچک، اغلب با هم نسبت خویشاوندی دارند و همین امر به شکل‌گیری روحیه مشارکتی و صمیمیت اهالی کمک کرده است.زنان رضاآبادی در طول سالیان دراز به واسطه سنت زندگی در سیاه چادر، بافت این سیاه چادرها را با موی بز به عهده داشته‌اند. انتخاب موی بز از آن رو است که در زمان بارش‌های آسمانی، به‌عنوان یک عایق عمل و از نفوذ آب به درون چادر جلوگیری می‌کند. همچنین در زمان آفتابی بودن هوا، آن هم در هرم کویر، با یک بافت شبکه‌ای سیاه چادرها قابلیت جریان‌یابی هوا را دارند و به‌ این ترتیب، درون آن را خنک نگه می‌دارند. ‌این روزها که صنعت گردشگری در روستای رضاآباد در حال گسترش است، سیاه چادرها در اقامتگاه‌های بوم‌گردی، هم جایی برای پذیرایی از گردشگران شده‌اند و هم نشانه‌ای از سنتی که در طول سالیان اخیر هنوز رگه‌هایی از آن باقی است.

آیین‌های رضاآباد

برگزاری آیین‌های بومی ‌از دیگر جاذبه‌هایی است که رضاآباد را می‌تواند به یک مقصد جذاب برای گردشگران تبدیل کند. یکی از‌ این آیین‌ها، دعای باران است که توسط خدیجه خانم، از بانوان کهنسال روستا هنوز هم برای گردشگران علاقه‌مند اجرا می‌شود. او در دهه‌های پیش‌، این‌ آیین را به امید نزول باران در روستا به شکل حقیقی اجرا می‌کرده، اما در سال‌های اخیر به واسطه کمرنگ شدن سنت‌های حاکم بر زندگی عشیره‌ای، گردشگران تنها می‌توانند شمایی از آن را مشاهده کنند. خدیجه خانم علاوه بر اجرای گوشه‌ای از‌ این‌ آیین، لالایی‌ها و آوازهای سنتی را هم برای علاقه‌مندان می‌خواند و پس از هر بار خواندن منتظر تایید آن از سوی شنوندگان است.

رمل‌هایی برای قدم زدن

اما آنچه اصلی‌ترین انگیزه گردشگران برای رفتن به رضاآباد است، گستره‌ای از رمل‌هاست که گردشگران برای قدم زدن در آن، ‌این روستا را به‌عنوان مقصد سفر انتخاب می‌کنند. رمل‌ها در فاصله‌ای چند متری از روستا قرار دارند و بازدیدکنندگان با قدم‌زدنی چند دقیقه‌ای، خود را روی رمل‌هایی می‌بینند که خنکای شبانگاهی را در طول روز در میان خود پنهان کرده و در شبانگاه نیز بهترین محل برای نگاه به آسمان کویر است.

سوغات زنان‌ایل

چند ماه پیش یک کارآموز داوطلب فرانسوی به همراه زهره رحیم اف از اعضای موسسه طنین طبیعت تیرگان چند روزی را در رضاآباد برای توسعه گردشگری و صنایع دستی ‌این منطقه گذراندند. یکی از نتایج این اتفاق، بافت دستبند و برخی محصولات کوچک برای گردشگرانی بود که نمی‌توانستند هزینه‌های خرید گلیم را بپردازند یا نیازی به سوغاتی با حجم بالا نداشتند. دستبندهای پشمی‌ این روزها به یکی از سوغات‌های محبوب بازدیدکنندگان رضاآباد تبدیل شده است. با ‌این حال به واسطه تفاوت بافت هر دستبند و رنگ‌بندی‌های آن، تشکل بانوان چوداری که به همت موسسه طنین طبیعت تیرگان و موسسه بوم‌پژوهان تشکیل شده، بخشی تحت عنوان صنایع‌دستی را درون تشکل خود راه‌اندازی کرده و مریم امیری مدیر‌این کارگروه و بهترین بافنده‌این دستبندها بر شیوه بافت و استانداردسازی آنها نظارت می‌کند.

گلیم، دیگر سوغات رضاآبادی‌ها است که به‌صورت سنتی قرن‌ها است آن را به‌عنوان بخشی از لوازم چادرهایشان می‌بافند. ماده اولیه استفاده شده برای گلیم‌ها از جنس پشم بز یا شتر است. اهالی، از گلیم‌های بافته شده با پشم شتر به‌عنوان سفره نان در منطقه بهره گرفته و از ‌انداختن آن به‌عنوان زیرانداز اجتناب می‌کنند. بافت کلاه، شال گردن، دستکش، کیف دوشی، کیف‌دستی، مگنت و سایر محصولات با پشم‌های ریسیده شده از دیگر سوغاتی های رضاآباد است که می‌توانید آنها را در سبد خرید خود به‌این روستا بگنجانید.

خوردنی‌های ترش و شیرین

قرار گرفتن رضاآباد در قلب کویر موجب شده است گونه‌های گیاهی ‌اندکی در منطقه رشد کنند. سنجد تنها درختی است که در اغلب خانه‌های رضاآباد وجود دارد. تا همین چند ماه پیش محصول سنجد روستا به واسطه گرانی خرید جو و علوفه، به‌عنوان غذای دام استفاده می‌شد؛ تا ‌اینکه با ابتکار گروه بانوان تشکل ‌ایل چوداری،‌ این سنجدها با حمل به سبزوار و پودر شدن در شیشه بسته‌بندی و به‌عنوان یکی از محصولات به بازار عرضه شدند. سنجدهای رضاآباد از جنس سنجدهای نقلی است که علی رغم کوچکی نسبت به سایر سنجدها شیرین‌تر بوده و به واسطه رشد در فضای بیابانی از کیفیت بسیار مرغوبی برخوردارند. در ‌این روستا در کنار سنجد به‌عنوان تنها محصول درختی، محصولات دامی ‌نیز در حجم‌های بسیار محدود وجود دارند. با ‌این حال قره‌قروت رضاآباد که با شیرین‌بیان طعم گرفته یکی از جذاب‌ترین قره‌قروت‌هایی است که نباید در سفرتان به این روستا امتحان کردن آن را از دست دهید. کشک زرد، روغن زرد و کره محلی نیز تنها در سفره صبحانه اهالی یافت می‌شود و شما با اقامت در خانه‌هایی روستایی می‌توانید آنها را صرف کنید.

کجا اقامت کنیم؟

راه‌اندازی دو اقامتگاه بوم گردی در رضاآباد مشکل اقامت و شب‌مانی را در‌ این روستای کوچک مرتفع کرده است. مدیریت اقامتگاه بی‌بی شریفه را رضا پارسا، دهیار جوان به عهده دارد. او که هنوز به سی سال نرسیده توانسته است عنوان بهترین دهیار استان را به واسطه فعالیت‌هایش در حوزه گردشگری به خود اختصاص دهد. اقامتگاه بی بی شریفه سه اتاق دارد که یکی از آنها مجزا از دو اتاق دیگر است. در حیاط یک سیاه چادر نصب‌شده که در زمان ورود گردشگران، روستاییان در آن پشم‌ریسی و نواهای سنتی را اجرا می‌کنند. همچنین در نظر گرفتن دو سکو برای استراحت گردشگران و صرف شام در کنار محلی برای آماده کردن چای آتشی از دیگر جذابیت‌های‌این اقامتگاه است.

اجرای رقص محلی از دیگر فعالیت‌هایی است که پارسا برای گردشگران تدارک دیده است. او که خود لباس محلی پوشیده و در گروه رقص شرکت می‌کند، به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «برای گردشگران مشاهده رقص محلی یکی از جذاب‌ترین بخش‌ها است و آنها عموما درخواست دارند که‌ این بخش حتما در برنامه سفرشان به رضاآباد گنجانده شود.» علاوه بر بی‌بی شریفه، در یک سال گذشته اقامتگاه کلوت کویر نیز توسط یک سرمایه‌گذار در رضاآباد به بهره‌برداری رسیده است. ‌این اقامتگاه نسبت به بی بی شریفه بزرگ‌تر است و حیاط وسیع‌تری نیز دارد. در ‌این مجموعه، سکوهایی برای استراحت گردشگران تعبیه شده که در آن می‌توانند انواع دم‌نوش‌ها را صرف کنند. در کلوت کویر همچنین تشکل بانوان چوداری، اتاقی را برای فروش محصولات خود دارد که در آن انواع گلیم، دستبند و سایر دستبافته‌ها در کنار پودر سنجد و محصولات سایر روستاهای اطراف نظیر سس فلفل روستای احمدآباد و... را به فروش می‌رسانند و تلاش می‌کنند با بهینه‌سازی کیفیت و قیمت، گردشگران را راضی نگه دارتد.

چطور به رضاآباد برویم؟

برای رسیدن به رضاآباد پس از گذر از شاهرود و پلیس راه میامی، وارد جاده بیارجمند می‌شوید، با گذر از ‌این شهر به تابلوهای رضاآباد برمی‌خورید و نرسیده به احمدآباد وارد جاده نه چندان مناسب ‌این روستا می‌شوید. ۱۵ کیلومتر جاده خاکی را که رد کنید با قرار گرفتن در یک سربالایی، به روستا مشرف می‌شوید و با گذر از کال شور (روخانه کم عمقی که آب شور در آن جریان دارد)، به رضاآباد می‌رسید. رضاآباد با جمعیت کم خود جایی نیست که در آن گم شوید و نتوانید محل اقامت را پیدا کنید. همه یکدیگر را می‌شناسند و با داشتن دو سه کوچه عریض خیلی سریع به اقامتگاه‌ها می‌رسید.

قلعه بالا، جایی برای گردشگری حیات وحش

روستای قلعه بالا هم مشهورترین روستای گردشگری در استان سمنان است.‌ این روستا اصلی‌ترین پایلوت پروژه بین‌المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در پارک ملی توران به‌عنوان یکی از زیستگاه‌های مهم‌این گونه محسوب می‌شود و در فرآیند ۱۰ ساله فعالیت پروژه، مقصدی برای گردشگران علاقه‌مند به حیات وحش به‌شمار می‌رود. تابستان امسال مشاهده و تصویربرداری یوز توسط دو گردشگر اسپانیایی که به همراه حسین کیقبادی، مالک اقامتگاه توران‌گشت وارد پارک ملی شده بودند، موجب انگیزه فراوان سایر گردشگران خارجی برای سفر به قلعه بالا و همچنین بازگشت مجدد‌ این دو گردشگر به روستا شد.

اما قلعه بالا تنها به واسطه یوز، مشهورترین روستای گردشگری استان سمنان نیست. انجام عملیات طرح ‌هادی روستا و بهسازی بافت قدیمی ‌در آن، موجب شده است نمای تمام خانه‌های روستا کاهگلی باشد. کوچه‌های قلعه بالا همگی سنگفرش شده‌اند و نام کوچه‌ها نیز از نام‌های قدیمی ‌نظیر «کوچه تنگه» و... وام گرفته شده است. حمام قدیمی ‌قلعه بالا در سال‌های اخیر مرمت و به یکی از جاذبه‌های روستا بدل شده است. در کنار ‌این جاذبه‌ها، کوچه باغ قدیمی ‌نیز محلی برای گذراندن یک بعدازظهر در مکانی خالی و خلوت است. فرهنگ مردم قلعه بالا را نیز شاید بتوان از دیگر نقاط قوت آن در موضوع گردشگری دانست. اهالی در برخورد با گردشگران و پذیرش فرهنگ‌های گوناگون نهایت رواداری را به خرج داده و سفر خوشی را برای آنها رقم می‌زنند.

نگران اقامت نباشید

در قلعه بالا نخستین اقامتگاه‌های بومگردی با سرمایه محلی توسط حسین کیقبادی، صاحب اقامتگاه توران گشت راه افتاد و پس از آن در سال‌های اخیر سایر اهالی نیز نسبت به راه‌اندازی اقامتگاه اقدام کردند. با‌ این حال همچنان حسین کیقبادی در جذب گردشگران نسبت به سایرین موفق‌تر بوده و مهمانان خاص را نیز او پذیرایی می‌کند. یکی از نمونه‌های آن در جشنواره ملی یوز بود که هدیه تهرانی بازیگر سینما به همراه سامان گلریز و تیم پروژه بین‌المللی حفاظت از یوز اقامتگاه خود را در «توران گشت» در نظر گرفتند. «خانه امید» و «ارگ» هم از دیگر اقامتگاه‌های باسابقه روستا هستند که پذیرای گردشگران علاقه‌مند به حساب می‌آیند.

بوم‌گردی در خدمت حیات وحش

گرچه دهه‌ها قبل اطراف قلعه بالا زیستگاه حیات وحش بود، اما با گذر زمان و گسترش شکار، طبیعت به نفع جامعه انسانی ناچار به پسروی شد.‌این در حالی است که با رونق توریسم و میل گردشگران برای دیدن حیات وحش جامعه محلی حفاظت را در سرلوحه فعالیت‌های خود قرار داده است. هومن جوکار مدیر پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در‌این باره به اتفاقی که در ماه‌های اخیر در‌این روستا افتاده اشاره می‌کند و به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «در یکی از سفرها به قلعه بالا، شب را بر روی بام سپری کردیم؛ صبح صاحب خانه ما را بیدار کرد و از ما خواست با دوربین حیات وحش را بر کوه مشرف به روستا مشاهده کنیم.» او توضیح می‌دهد: «به واسطه علاقه گردشگران، اهالی مشاهده حیات وحش را به‌عنوان یکی از‌ آیتم‌های سفر دیده و تمام تلاش خود را برای حفاظت به کار می‌گیرند.»

جوکار در همین زمینه می‌افزاید: «در یکی دو ماه گذشته از اهالی روستاهای اطراف برای شکار به اطراف قلعه بالا آمدند که یکی از اعضای شورای قلعه بالا گزارش آن را به ماموران محیط زیست داد. این امر سبب شد، برخی که از این موضوع زیان دیده بودند، موتور این عضو شورا را آتش بزنند.در همین رابطه پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی تصمیم گرفت جبران خسارت کند و در سفر اخیر به‌این عضو شورا پیشنهاد دادیم موتوری را برای او خریداری کنیم.» وی ادامه می‌دهد: «نکته قابل توجه‌ این بود که‌ این فرد از پذیرش هزینه یا موتور خودداری کرد و توضیح داد ‌این کار را برای روستا و رونق گردشگری انجام داده و نیاز به قدردانی ندارد.»علاقه‌مندان پرنده نگری از دیگر گروه‌هایی هستند که قلعه بالا را به‌عنوان مقصد سفر برمی‌گزینند. مشاهده زاغ بور در پارک ملی توران در کنار سایر گونه‌های پرنده موجب شده است در فصل‌های مشاهده، طبیعت گردان خارجی و‌ایرانی به سمت پارک ملی توران رهسپار شوند.

سوغات خوراکی و غیرخوراکی

صنایع‌دستی در قلعه بالا در سال‌های اخیر نیز تحت‌‌الشعاع حیات وحش قرار گرفته است. انواع دستبافته‌ها و گلدوزی‌های روستا نقش و نگاری از یوزپلنگ و زاغ بور را دارند. در واقع اهالی به تجربه دریافته‌اند محصولاتی که با‌این نمادها همراه باشند فروش بیشتری خواهند داشت. در کنار ‌این موارد، سوزن‌دوزی‌های زنان قلعه بالا طرفداران فراوان دارد و بخش عمده‌ای از فروش صنایع دستی را تشکیل می‌دهد. انواع مرباها نظیر مربای انجیر در کنار رب انار و... نیز محصولات باغ‌های قلعه بالا هستند که می‌توانید آنها را با کیفیت مطلوب تهیه کنید.

غذاهای محلی در کویر

در رضا آباد و قلعه بالا مشابه سایر اقامتگاه‌ها، انواع و اقسام غذاهای سنتی نظیر قورمه‌سبزی، قیمه، کتلت و.. سرو می‌شود. با ‌این حال غذاهایی هم هستند که خاص مردم ‌این منطقه هستند و سراغ آنها را نمی‌توان در جای دیگری گرفت. در قلعه بالا یکی از غذاهای محلی کشک است. در ‌این روستا کشک به‌صورت مایع سرو شده و به همراه آن نان خشک در سفره گذاشته می‌شود. گوجه و بادمجان نیز سرخ شده و در بشقابی مجزا به همراه نان محلی سرو می‌شوند. در رضاآباد به واسطه حضور شتر، یکی از غذاهای مورد علاقه گردشگران، کتلت با گوشت شتر است. به واسطه خاصیتی که گوشت شتر دارد، بسیاری از مسافران روستا درخواست تهیه ‌این غذا را می‌دهند. در کنار ‌این غذاها، سرو انواع دم‌نوش‌ها و از جمله آویشن در اقامتگاه‌های قلعه بالا و رضاآباد رواج پیدا کرده است و در شب‌نشینی‌های روستا و ذکر قصه‌های روستا از زبان صاحبان اقامتگاه و اهالی کهنسال می‌توان آن را صرف کرد.

برای اقامت در رضاآباد و قلعه‌بالا با این افراد تماس بگیرید:

رضا پارسا، مدیر اقامتگاه بی‌بی شریفه (رضاآباد): ۰۹۱۹۳۳۴۲۲۳۸

روزپیکر، مدیر اقامتگاه کلوت کویر (رضاآباد): ۰۹۱۵۸۷۱۹۷۰۰

حسین کیقبادی، مدیر اقامتگاه توران گشت (قلعه بالا): ۰۹۱۲۳۷۳۵۷۹۴

اکبرنادر، فعال در حوزه گردشگری بومی‌ (رضاآباد): ۰۹۹۰۵۷۱۵۲۳