سرمایه‌گذاری موتور مولد توسعه‌ی اقتصادی است و دستیابی به سطح مناسبی از سرمایه‌گذاری، نیازمند منابع مالی است. یکی از ویژگی‌های اصلی اقتصادهای شکوفا، تشکیل پس‌انداز و تبدیل این پس‌اندازها به سرمایه‌گذاری مولد است و وجود بازارهای مالی پویا و بهره‌گیری از ابزارهای مالی متنوع، تا حد زیادی به کامل شدن این چرخه کمک می‌کند.امروزه رسالت شهرداری‌ها، به ویژه در شهرهای بزرگ، فراتر از رسیدگی به امور جاری شهر است. لذا یکی از دغدغه های اصلی شهرداری‌ها، تامین نقدینگی مورد نیاز است. بر اساس اصول مدیریت شهری، شهرداری متولی توسعه همه‌جانبه شهر است و در صورتی می‌تواند این نقش را به خوبی ایفا کند و زمینه‌ساز توسعه کشور گردد که بتواند با استفاده از منابع مالی کافی، فعالیت‌های خود را در راستای اجرای برنامه های بلندمدت تنظیم شده انجام دهد. روش‌های مختلفی برای تامین مالی در شهرداری‌ها طراحی شده است. یکی از روشهای مرسوم، انتشار اوراق مشارکت است.در این نوشته ، ابتدا به تعریف اوراق مشارکت می‌پردازیم. سپس به سابقه انتشار اوراق در ایران اشاره خواهیم کرد و در نهایت برخی از منافع انتشار اوراق مشارکت را بررسی خواهیم کرد.

تعریف: اوراق مشارکت در ایران، ابزار نسبتا جدیدی است که نخستین بار در برنامه‌ پنج ساله‌ دوم تعریف شد. تاپیش از پیروزی انقلاب اسلامی، تامین مالی از طریق انتشار اوراق قرضه صورت می‌گرفت، اما با توجه به ماهیت ربوی این اوراق و پس از تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال 1362، تامین مالی از طریقِ اوراق قرضه حذف شد. بنابراین سیاست‌گزاران به دنبال طراحی ابزاری جایگزین که منطبق بر فقه اسلامی باشد، بودند. در پی انجام مطالعات نسبتاً گسترده توسط سازمان برنامه و بودجه، سازمان بورس اوراق بهادار تهران، بانک مرکزی و وزارت مسکن و شهرسازی، در برنامه دوم توسعه کشور (78-1374) مساله استقراض عمومی از طریق اوراق سرمایه گذاری و اوراق مشارکت کوتاه مدت به عنوان یکی از روش‌های کارآمد، مدنظر قرار گرفت. با این حال، در متن و تبصره‌های قانون برنامه دوم جز در مورد اوراق مشارکت مسکن، مورد دیگری پیش‌بینی نشده بود. ولی در طول سال‌های برنامه، موارد استفاده از اوراق مشارکت گسترش یافت و امور دیگری چون اجرای طرح های بزرگ ساختمانی و تامین مالی طرح های توسعه موسسات عمومی و خصوصی را در بر گرفت. تبصره الف ماده 85 قانون برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به وزارت مسکن اجازه داد که برای تجهیز سرمایه در بخش مسکن از طریق بانک مسکن به انتشار و فروش اوراق مشارکت مسکن اقدام کند و وجوه حاصل را صرفاً به مصرف اجرای طرح‌های بخش مسکن برساند.قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت، این اوراق را نوعی اوراق بهادار تعریف می‌کند،که با قیمت اسمی مشخص برای مدت معین، منتشر می‌شود و به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های زیربنایی، تولیدی و ساختمانی را دارند واگذار می‌گردد.

مقایسه اوراق قرضه و اوراق مشارکت: اگر چه شباهت‌هایی بین اوراق قرضه و اوراق مشارکت وجود دارد، ولی این دو به لحاظ ماهیت کاملا با هم متفاوت هستند. برخی از این تفاوت‌ها به قرار زیر است:
- اوراق مشارکت برای طرح یا طرح های مشخص استفاده می شود
در حالیکه در مورد اوراق قرضه چنین الزامی وجود ندارد.
- به اوراق مشارکت سودی به‌عنوان علی‌الحساب با نرخ معین تعلق می‌گیرد و سود قطعی آن هم در پایان طرح و یا در سررسید از محل سود قطعی طرح تعیین و ما به التفاوت پرداخت می‌شود. در صورتی که در اوراق قرضه اعطای چنین سودی معمول نیست.
- ناشرانی که اوراق مشارکت منتشر می‌کنند باید در مقاطع مشخصی از زمان، وضعیت مالی و عملکرد اجرای طرح موضوع اوراق مشارکت را گزارش کنند.
- در اوراق مشارکت باز پرداخت اصل و پرداخت سود علی الحساب
حسب مورد توسط دولت (در طرح های عمرانی) یا توسط بانک عامل (در مورد سایر انواع اوراق مشارکت) تضمین می شود و به این ترتیب خطر نکول (عدم انجام تعهدات توسط منتشرکننده اوراق) درمورد هیچ یک از انواع آن وجود ندارد.
بر اساس مرجع انتشار، انواع اوراق مشارکت به شرح ذیل است:
-اوراق مشارکت دولتی: همان اوراق مشارکت عمرانی یا ملی می‌باشد و صرفا برای تامین منابع مالی طرح‌های عمرانی و انتفاعی دولت به میزانی که در قوانین بودجه سالانه کشور پیش بینی شده، توسط دولت منتشر می‌شود. در این نوع اوراق مشارکت بازپرداخت اصل مبلغ و سود علی‌الحساب و قطعی توسط وزارت اقتصاد و دارایی تضمین می‌شود.
- اوراق مشارکت شرکت‌ها و سایر موسسات: با مجوز بانک مرکزی برای تامین بخشی از منابع مالی مورد نیاز جهت اجرای طرح به عاملیت یکی از بانک‌ها منتشر می‌شود.
- اوراق مشارکت شهرداری‌ها و دیگر سازمان‌های محلی
- اوراق مشارکت شرکت‌های دولتی و بخش خصوصی
- اوراق مشارکت شرکت‌های سهامی عام پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار
- اوراق مشارکت بانک مرکزی: به استناد ماده ۹۱ قانون برنامه سوم توسعه این اوراق جهت تقویت سرمایه بانک‌ها صادر می‌شود.

سابقه: همان طور که گفته شد تا قبل از سال ۱۳۵۷ انتشار اوراق مشارکت مرسوم نبود و تا سال مزبور اوراق قرضه منتشر می‌شد. براساس سوابق موجود، در سال‌های جنگ جهانی دوم و در سال ۱۳۲۲ فردی به نام دکتر میلسپو که قبلا برای اصلاح امور مالیه به استخدام دولت ایران درآمده بود اقدام به انتشار اوراق قرضه نمود.در سال ۱۳۳۰ و در دوران ملی کردن صنعت نفت و نخست وزیری دکتر مصدق، این اوراق بنام قرضه ملی صادر شد. با سقوط دولت دکتر مصدق، تنها یک مرحله از چهار مرحله انتشار اوراق تحقق یافت. درسال۱۳۴۶ به موجب قانون بودجه ، دولت اجازه پیدا کرد که اوراق قرضه‌ای به نام اوراق قرضه دولتی یا دفاعی منتشرکند.
با افتتاح بورس اوراق بهادار، بازار ثانویه‌ای برای معاملات اوراق قرضه پدید آمد. با تصویب بانکداری بدون ربا در سال1362، پرونده استقراض عمومی از طریق صدور اوراق قرضه دولتی به طور کامل بسته شد. اولین اوراق مشارکت منتشر شده در کشور که در سال ۱۳۷۳ انتشار یافت مربوط به شهرداری تهران است که باهدف نوسازی بافت فرسوده و اجرای پروژه بزرگراه نواب با نرخ سود علی‌الحساب ۲۰ درصد در سال منتشر شد. در مشهد نیز، اولین بار در سال 1375 برای بازسازی بافت فرسوده منطقه ثامن، مجوز انتشار اوراق مشارکت اخذ گردید. از این دوره به بعد، انتشار اوراق مشارکت بر اساس قانون انتشار اوراق مشارکت (مصوب سال 1376) گسترش پیدا کرد.
انتشار اوراق مشارکت و صکوک در قوانین بودجه سنواتی پیش‌بینی می‌شود. بر اساس قانون بودجه سال ۱۳۹۴، به شهرداری‌های کشور و سازمان‌های وابسته اجازه داده می‌شود به طور مشترک یا انفرادی با مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و تأیید وزارت کشور (سازمان شهرداری ها و دهیاری ها)
تا سقف هفتاد هزار میلیارد ریال(70.000.000.000.000) اوراق مشارکت و صکوک اسلامی با تضمین خود با بازپرداخت اصل و سود آن با رعایت قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت و آیین‌نامه اجرایی آن توسط شهرداری‌ها منتشر کنند. حداقل پنجاه درصد از سقف اوراق موضوع این بند به طرح‌های قطار شهری اختصاص می‌یابد. مجوز فروش اوراق مشارکت سنوات گذشته تا سقف تعیین شده سال صدور، در سال 1394 نافذ است.
منافع انتشار اوراق مشارکت: در بخش تعاریف و مقایسه‌ اوراق مشارکت و اوراق قرضه، به اختصار برخی از منافع اوراق مشارکت را ذکر کردیم. در این جا با دقت بیشتری به این موضوع می‌پردازیم.
- ماهیت غیر ربوی: ایراد اصلی وارده به اوراق قرضه، ماهیت ربوی آن است. با توجه به تاکید و حساسیت فراوانی که شرع مقدس بر حرمت ربا دارد، باید به دنبال ابزارهای تامین مالی باشیم که شائبه ربوی بودن نداشته باشند. در اوراق مشارکت با توجه به این که نرخ سود قطعی نیست، این مشکل حل شده است. یکی دیگر از روش‌های تامین مالی مشابه که می‌تواند مورد استفاده واقع شود، اوراق صکوکِ اجاره است که شباهت‌هایی به اوراق مشارکت دارد.
- تامین مالی پروژه‌ها: اوراق مشارکت، منابع مالی مورد نیاز طرح‌های مختلف را فراهم می‌آورد. با توجه به ضوابط موجود، این طرح ها می‌تواند در بخش‌های دولتی، عمومی و خصوصی باشد و ماهیت انتفاعی و یا غیرانتفاعی داشته باشد.
- جذب نقدینگی موجود در سطح جامعه و تجهیز منابع
-کاهش ریسک سرمایه‌گذاری: برای انتشار اوراق مشارکت، باید تجزیه و تحلیل دقیق اقتصادی انجام شود. این دقت نظر، موجب کاهش ریسک سرمایه‌گذاری مردم در چنین فعالیت‌هایی می‌شود و زمینه را برای حضور فعال‌تر جامعه در چنین مشارکت‌هایی را فراهم می‌آورد.
- ایجاد حس مشارکت در مردم از طریق حضور در پروژه‌های ملی و منطقه‌ای. (با توجه به ماهیت مذهبی شهر مشهد، مشارکت در ارائه بهتر خدمات به زائران، می‌تواند موجب خرسندی بیشترِ خریدارانِ اوراق باشد.)
- ارائه سود مناسب به سرمایه‌های خرد و کمک به تقویت بنیه مالی شهرندان.
- طرح‌هایی که برای تأمین مالی آن‌ها، اوراق مشارکت منتشر می‌شود، معمولا طرح‌های زمان‌بر هستند، بنابراین اوراق مشارکت نیز اغلب با سررسیدهای سه تا چهارساله منتشر می‌شوند. اگر خریدار اوراق به هر دلیل، قبل از دوره سررسید به پول خود نیاز پیدا کرد، می‌تواند با مراجعه به یکی از شرکت‌های کارگزاری بورس، اوراق تحت مالکیت خود را به دیگری واگذار نماید. طبیعتاً سودهای دریافتی تا تاریخ واگذای اوراق به عنوان سود دوره مشارکت، متعلق به فرد می‌باشد.
- خرید اوراق مشارکت موجب تسریع در اجرای پروژه‌های شهری شده و ضمن کوتاه نمودن زمان ساخت و شروع بهره‌برداری، در کاهش هزینه‌های عمومی تأثیر بسزایی دارد.
اوراق مشارکت در شهرداری مشهد: شهرداری مشهد برای پروژه‌های میدان شهدا، منطقه ثامن، آبکوه- مجد - عامل- طبرسی و خطوط 2 و 3 قطار شهری، اوراق مشارکت منتشر کرده است. هم چنین شهرداری مشهد برای اجرای طرح‌های شهری و نوسازی و بازسازی بافت‌های فرسوده، انتشار اوراق مشارکت جدید را در دست اقدام دارد.
یکی از ویژگی‌های مهم اوراق مشارکت منتشر شده توسط شهرداری مشهد، پرداخت سود قطعی بالاتر از نرخ سود علی‌الحساب، برای برخی از اوراق است. به عنوان مثال، در سال‌های ۸۴، ۸۵ و ۸۶ که هر سه سودِ علی الحساب ۵/ ۱۵ درصد داشتند، به ترتیب سود قطعی ۲۰، ۳۱ و ۲۹ درصد پرداخت شد. هم چنین برای اوراق مشارکت منتشر شده در سال ۱۳۸۷ (مربوط به طرح میدان شهدا و منطقه ثامن) نرخ سود ۱۸ درصد اعلام شد. اما پس از اتمام طرح و حسابرسی قانونی، سود قطعی ۲۹.۴۸ درصد به دارندگان اوراق پرداخت گردید. شهرداری مشهد از نظر پرداخت سود قطعی به خریداران اوراق، در کشور پیشرو است.
جدیدترین اوراق مشارکت منتشر شده توسط شهرداری مشهد، مربوط به خط 3 قطار شهری، به ارزش 5000 میلیارد ریال است. این اوراق در دو مرحله منتشر می‌شود. مرحله اول در آخرین روزهای اسفندماه سال گذشته منتشر شد، که مورد استقبال خوبی قرار گرفت. مرحله دوم انتشار این اوراق ظرف چند روز آینده اتفاق خواهد افتاد. این اوراق با نام، معاف از مالیات و با سود علی‌الحساب 22 درصد است. با توجه به کاهش نرخ سود بانکی توسط شورای پول و اعتبار و احتمال کاهش مجدد نرخ سود بانکی تا پایان سال، اوراق مشارکت خط 3 قطار شهری، از جذابیت بالایی برخوردار است. بر اساس تجربه‌های قبلی، امکان پرداختِ سود قطعی، بالاتر از 22 درصد هم وجود دارد. خریداران این اوراق، علاوه بر بهره‌مندی از سود مناسب، از فرصتِ مشارکت فعال در رونق و پویایی مشهد و خدمت به زائران و مجاوران حضرت علی ابن موسی الرضا (ع) بهره‌مند می‌گردند.