از مسکوویچ تا فورد

دنیای اقتصاد: روسیه هنوز نتوانسته از دست الگوهای تولید خودرو در زمان شوروی رها شود. در همین حال نیز این کشور خود را در رده سیزدهم کشورهای تولید‌کننده خودرو در جهان نگه داشته است. دو شرکت اتوواز و گازیل سه شرکت اصلی خودروساز در این کشور هستند. اتوواز با محصول نام آشنای خود یعنی لادا به تنهایی ۵۰ درصد تولید سالانه خودرو در روسیه را به عهده دارد. خودروسازان روسی تنها می‌توانند ۲۸ درصد نیاز بازار را تامین کنند و بقیه یا به‌صورت واردات تامین می‌شود یا توسط کارخانه‌های خودروسازان خارجی که در روسیه تاسیس شده است. همین ۲۸ درصد سهم بازار نیز به دلیل قیمت پایین تولیدات روسی حاصل شده است. از سوی دیگر خودروسازان بزرگ جهان با وسواس زیادی به بازار روسیه نزدیک می‌شوند. هر چند این کشور پتانسیل خوبی برای سرمایه‌گذاری در صنعت خودرو دارد، اما سیاست‌هایی که کرملین در مقابل غرب اتخاذ می‌کند، همواره تهدیدی برای سرمایه‌گذاری خودروسازان در این کشور بوده است. با این همه خودروسازان بزرگ اروپا، آمریکا و آسیا در روسیه حضور یافته و سرمایه‌گذاری خود را آغاز کرده‌اند. دو خودروساز اصلی کره جنوبی روی هم سهم ۲۱ درصدی از بازار خودرو این کشور داشته و آمریکایی‌ها تنها ۶ درصد بازار را در اختیار دارند.

ساده، بی‌روح و جان‌سخت. تمام خودروهای روسی در همین سه کلمه خلاصه می‌شوند. محصولاتی که توانسته‌اند از پس آب‌وهوا و اقلیم دشوار سردسیری با سربلندی بربیایند. خودروسازی این کشور با روحیه کمونیستی اتحاد جماهیر شوروی، مفهوم پیدا کرد و توسعه یافت. شاید به همین دلیل باشد که به‌رغم پیشینه درخشان و بعضا طولانی‌مدت، نتوانسته‌اند خود را در میان نام‌های اروپایی، آمریکایی و حتی آسیایی آن‌طور که بایدوشاید مطرح کنند. بعد از فروپاشی شوروی و اتخاذ سیاست‌های جدید توسط دولت حاکم، کم‌کم پای برندهای نامی به روسیه باز شد و این آغازی بود بر نفوذ تکنولوژی و تولید محصولات زیباتر. بعد از این اتفاق، آرام‌آرام باب صادرات نیز باز شد ولی هم‌چنان می‌شد تفکر سنتی کمون‌ها را در چارچوب اصلی و ساختار درونی اتومبیل‌سازان آنها مشاهده کرد، البته خودروسازان روسی ازآنجایی‌که بخش اعظمی از تولیداتشان به‌صورت بومی مصرف می‌شوند، هنوز آن نیاز حیاتی برای ورود به بازارهای جهانی را حس نکرده‌اند؛ اما با تمام این تفاسیر، ظهور برندهایی مانند لادا، گاز و کاماز با شهرتی جهانی، سبک منحصربه‌فرد روسیه در خودروسازی را بیش از هر چیز به رخ چینی‌ها کشید. در حال حاضر صنایع خودروسازی در روسیه باعث اشتغال مستقیم بیش از ۶۰۰ هزار نفر شده است. این عدد معادل یک‌درصد کل نیروی کار فدراسیون روسیه محاسبه شده است. این کشور در سال گذشته میلادی با تولید دقیقا یک میلیون و ۳۸۴ هزار و ۳۹۹ دستگاه خودرو، توانست رتبه پانزدهم کشورهای خودروساز دنیا را از آن خود کند. پایین‌تر از ترکیه و بالاتر از جمهوری چک. طبق بررسی‌ها، ۱۱ شرکت خارجی اتومبیل‌سازی در روسیه فعالیت دارند که اکثر تولیداتشان را به خارج از این کشور صادر می‌کنند.

پیش از شوروی

ماشین‌آلات، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های امپراتوری روسیه به شمار می‌رفته است. تمرکز روی کشاورزی و حمل‌ونقل عمومی، یکی از علل پیشرفت و توسعه این صنعت بوده است. این علاقه به حدی بوده است که اولین خودرو با موتور ۲ سیلندر بخار طی قرن ۱۸، در روسیه تزاری تولید شده بود. نقطه عطف خودروسازی پیش از اتحاد جماهیر شوروی، در ۱۸۷۷ رخ داد، زمانی‌که فناوری استفاده از ترمز، جعبه‌دنده، یاتاقان و چرخ طیار وارد مهندسی خودرو شد. در ۱۸۹۶ اولین خودروی بنزینی روس‌ها معرفی شد. باور نخواهید کرد اگر بدانید در ۱۸۹۹ رومانف پنجم یک اتوبوس برقی نیز ساخته بود. استفاده از موتورهای الکتریکی با باتری‌های قابل شارژ (البته با مدت شارژدهی کوتاه و غیرکاربردی)، به طرز گسترده‌ای تا پیش از انقلاب اکتبر سال ۱۹۱۷ رواج داشته است. روس‌ها اولین تجربه مسابقه‌ای خود را در سال ۱۹۰۷ تجربه کردند؛ اما در حقیقت نخستین حضور آنها در یک رقابت معتبر به سال ۱۹۱۲ و شرکت در مسابقات رالی مونت‌کارلو با خودرویی موسوم به بالت بود. جذابیت مونت‌کارلو به‌حدی روس‌ها را تحت‌تاثیر خود قرار داده بود که تصمیم گرفتند یک رقابت اختصاصی را به اسم رالی سن‌پترزبورگ ترتیب دهند که اغلب به دلیل بدی آب‌وهوا از سوی شرکت‌کنندگان با استقبال روبه‌رو نمی‌شد. نیکولای دوم که شیفته خودرو بود، در سال ۱۹۱۶ دستور تاسیس ۶ کارخانه خودروسازی را دارد. بعدها از دل این کارخانه‌ها برندهایی هم‌چون ZIS و ZIL تولید شدند. بعد از انقلاب اکتبر، برند بالت ملی و تا سال ۱۹۲۲ تبدیل به یکی از خودروهای محبوب غالب مردم روسیه شد.

در دوران شوراها

بعد از تاسیس اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی در ۱۹۲۲، رویکرد رهبران این کشور پهناور نسبت به صنعت خودروسازی تغییر گسترده‌ای کرد. درست در همان سال، با ورود اولین کامیون فیات ایتالیا به روسیه، رویکرد به صنعت خودروسازی یک‌‌شبه تغییر کرد. این کامیون بی‌اندازه از سوی روس‌ها با استقبال روبه‌رو شد. اوضاع به‌قدری جدی بود که در ۱۹۲۷ مذاکرات برای همکاری با فیات به‌منظور تولید آغاز شد. در ۱۹۲۹ فورد برای تولید مدل GAZ ابراز تمایل کرد. این برای صنعت کهنه خودروسازی شوروی یک نعمت به حساب می‌آمد. در سال ۱۹۳۰ اولین برنامه مدون حزب حاکم در بخش اقتصادی ابلاغ شد. این برنامه در بخش خودرو نیز دستورالعمل‌هایی داشت. سیاست‌های بسته رهبران شوروی، کاری کرده بود که مردم خودروهایی با فناوری متعلق به حداقل ۱۰ سال پیش را سوار می‌شدند.

بعد از شوروی

پس از انحلال اتحاد جماهیر شوروی در دسامبر ۱۹۹۱، گروهی موسوم به خودروسازان کشورهای مشترک‌المنافع شکل گرفت. مجموعه‌ای از خودروسازان شکست‌خورده یا در آستانه ورشکستگی که ضربه سختی از فروپاشی دیده بودند. از دست دادن حمایت‌های مالی و بروز بحران‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، دهه ۹۰ را برای خودروسازان روسی بسیار تلخ و دردناک کرده بود؛ اما برخی از برندها مانند آوتوواز که از قبل همکاری خوبی را با جنرال‌موتورز استارت زده بودند، سر پا ماندند. با بهبود گام‌به‌گام اوضاع، در ۱۹۹۷ صنعت خودروسازی این کشور برای اولین‌بار یک رشد ۲/ ۱۳ درصدی را تجربه کرد. برند UAZ‌ در همین دوران توانست در خارج از مرزهای روسیه به اقبال چشمگیری دست پیدا کند. فروش کامیون‌های کاماز به لطف برنامه‌های سازندگی دولت ۵۲ درصد افزایش پیدا کرد. در سال ۲۰۰۰ این شرکت رکورد زد و فروشی بیش از ۱۴۸ هزار دستگاهی را تجربه کرد. شاید دراین‌بین، موفق‌ترین برند، لادا بوده باشد.

خودروسازی که به لطف همکاری سایه به سایه با فیات ایتالیا، راه و رسم خودروسازی به سبک اروپایی‌ها را خوب فراگرفته بود. این برند حتی در آن بحبوحه دهه ۹۰ نیز توانسته بود صادرات قابل قبولی را انجام دهد. دولت فدرال روسیه در سال ۱۹۹۸ کلیات طرح توسعه صنعت خودروی کشور تا سال ۲۰۰۵ را موردبررسی و تصویب قرار داد. براساس این طرح، میزان عرضه خودرو به بازار داخلی روسیه در سال ۲۰۰۵ باید به رقم ۱/ ۸۵ میلیون دستگاه در سال می‌رسید که سهم خودروهای خارجی بین ۲۵ تا ۳۰درصد اعلام شد. همچنین باید ۶۵ هزار دستگاه اتوبوس به بازار عرضه می‌شد که سهم واردات ۱۰ هزار دستگاه و سهم تولید داخلی ۵۵ هزار دستگاه در نظر گرفته شده بود. به اعتقاد کارشناسان، مهم‌ترین هدف از تصویب طرح مذکور ارتقای سطح رقابتی صنعت خودرو روسیه برای حضور موثرتر در بازارهای داخلی و بین‌المللی بوده است. خودروسازی روسیه متشکل از هفت شرکت اصلی و بزرگ است که درمجموع ۳۶۶۶ شرکت و کارخانه تولیدی را در برمی‌گیرد. تولیدکنندگان داخلی خودرو از دولت خواسته‌اند سطح عوارض واردات خودرو را بین ۲۵ تا ۳۰ درصد نگه دارد تا به‌این‌ترتیب، حمایت‌های لازم از صنایع داخلی صورت گیرد. براساس آمار منتشرشده، به دلیل وجود تقاضای چشمگیر برای انواع خودرو در روسیه، این کشور در سال ۲۰۰۴ به‌عنوان یکی از ۱۰ بازار بزرگ خودرو در جهان مطرح بوده است. در همین سال بالغ‌بر ۱/ ۳ میلیون دستگاه به بازار این کشور عرضه شد.

زمان حاضر

روسیه برای نجات خودروسازی خود، تصمیم دارد تا ۲۰ میلیارد روبل معادل ۲۷۵ میلیون دلار را در نیمه نخست سال ۲۰۱۷ میلادی به این بخش اختصاص دهد. پس از کاهش قابل‌توجه فروش خودرو در روسیه به دلیل کاهش ارزش روبل و ‌همچنین در پی کاهش شدید قیمت نفت در بازارهای جهانی و اعمال تحریم‌های غرب علیه مسکو در ارتباط با جنگ داخلی اوکراین، دولت تصمیم گرفته تا در قالب بسته کمک‌های مالی از خودروسازی در روسیه حمایت و از سقوط بیشتر آن جلوگیری کند. دولت قصد دارد با ارائه تسهیلات مناسب به خریداران تقاضا را تحریک کرده و رکود حاکم بر بازار خودروی روسیه را از بین ببرد. ارائه بسته حمایتی دولت روسیه در حالی اتفاق می‌افتد که براساس اطلاعات منتشرشده از سوی انجمن کسب‌وکار اروپا، بیشترین رکود در بازار خودرو روسیه در ماه نوامبر سال ۲۰۱۵ اتفاق افتاد و فروش خودرو در این کشور با افت ۴۳ درصدی مواجه شده است. براساس گزارش‌های منتشرشده، چنانچه اقتصاد روسیه در پی کاهش شدید قیمت نفت‌خام در بازارهای جهانی و تحریم‌های اقتصادی آمریکا و اتحادیه اروپا علیه این کشور، وارد دومین سال رکود شود، ممکن است صنعت خودروی این کشور با افت فروش بیشتری مواجه شده و ۱۴ درصد دیگر از آمار فروش خودرو کاسته شود.

او درباره راهکارهای روسیه برای تقویت خودروسازان داخلی تصریح کرد: دولت این کشور با وضع تعرفه ۲۵ درصدی بر واردات خودرو و حذف مالیات از تولیدکنندگان داخلی درصدد حمایت از این صنعت استراتژیک برآمد. موضوعی که تمایل خودروسازان خارجی برای سرمایه‌گذاری مشترک در این کشور را تقویت کرد، زیرا تولید محصولات شرکتی مانند رنو با این شرایط در روسیه ارزان‌تر و این موضوع به ایجاد سایت‌های مشترک ختم شد. بااین‌حال خودروسازی روسیه با آغاز تحریم‌های غرب علیه این کشور بار دیگر به چالش افتاد. از طرف دیگر کاهش ارزش روبل در مقابل دلار، به شرکت‌های خارجی حاضر در این بازار ضررهایی را متحمل کرد. کشوری مانند چین نزدیک به ۶۰ درصد از قطعات موردنیاز خودرو را داخلی‌سازی کرده و همین مساله در رونق این صنعت مؤثر بوده است؛ بنابراین روسیه برای توسعه موفقیت‌آمیز در خودروسازی باید در دو بخش پلت‌فرم و قطعه‌سازی فعال‌تر شود و از وابستگی خود به شرکت‌های اروپایی بکاهد تا بتواند از ضررهای ناشی از رویکردهای سیاسی اروپایی جلوگیری کند. در این راستا، کارشناسان و فعالان حوزه خودرو پیش‌از این اعلام کرده بودند، در صورت ادامه یافتن وضعیت رکود در اقتصاد روسیه و عدم‌حمایت دولت روسیه از خودروسازی این کشور، تولید خودرو در روسیه کاهش خواهد یافت و ممکن است تنها یک‌میلیون و ۱۰۰ هزار خودرو در بازار به فروش برسد. پیش‌بینی‌های کارشناسان از وضعیت خودروسازان روسیه و میزان فروش آنها در حالی مطرح می‌شود که در سال ۲۰۱۵ میلادی، یک‌میلیون و ۲۸۰‌هزار خودرو در روسیه تولید شده که این میزان در مقایسه با آمار تولید خودرو در سال ۲۰۱۴، حدود ۴۵ درصد کاهش را نشان می‌دهد. بااین‌حال و با وجود حمایت‌های دولت روسیه از صنعت خودرو در این کشور و در نظر گرفتن برنامه‌های حمایتی و ارائه تسهیلات به خریداران به‌منظور تحریک تقاضا، تحلیلگران حوزه خودرو معتقدند آمار تولید خودرو در سال ۲۰۱۶ نیز مشابه سال قبل از آن خواهد بود.