نوروز در تاریخی‌ترین بندر ایران؛ دیار دلاوران
حمیدرضا محمدی hamirezamohammadi@gmail.com در صفحات جنوبی ایران زمین، استانی خوش نشسته است که گذشته‌ای به در ازای تاریخ دارد؛ استانی که قدیمی‌ترین نشانه‌های به‌دست آمده، تاریخ سکونت در این منطقه را تا عهد عیلامی و تمدن میان رودان (بین‌النهرین) به عقب می‌برد و مهم‌تر آنکه، در زمانه حکومت هوخشتره، پادشاه مادی، جزء ساتراپ‌نشین چهاردهم مادها بوده است. پس ما با منطقه‌ای سر و کار داریم که خود، به معنای واقعی کلمه، روایتگر تاریخ در جنوب ایران است؛ «استان بوشهر».
براساس کاوش‌های انجام شده، منطقه بوشهر، پیش از ورود و استقرار «آریایی‌ها»‌ محل سکونت نژادهای بومی و گروه‌های مختلفی بوده‌ است. در دوره حکومت «‌عیلامی‌ها»، این منطقه که «لَیان» نامیده می‌شد، از «بندر دیلم» شروع شده و تا «بندر سیراف قدیم»، در حوالی «بندر طاهری» در شهرستان کنگان ادامه داشت. لیان به معنی «آفتاب درخشان» یا «سرزمین آفتاب درخشان» است که نامی عیلامی محسوب می‌شود. از اواخر قاجاریه تا سال ۱۳۱۶ کشور ایران به ۲۷ بخش تقسیم شده بود که بوشهر، بنادر و جزایر خلیج‌فارس یکی از این بخش‌ها به شمار می‌رفت. از این سال در تقسیمات جدید کشوری، بوشهر و توابع آن یکی از شهرستان‌های استان هفتم محسوب شده و جزء قلمرو استانداری فارس شد. در سال ۱۳۳۹ تغییراتی در تقسیمات سیاسی کشور داده شد و بوشهر و توابع آن به نام فرمانداری کل بنادر و جزایر خلیج‌فارس به مرکزیت بوشهر از استان فارس جدا شد. در اوایل دهه ۱۳۴۰ این فرمانداری کل و فرمانداری کل بنادر و جزایر دریای عمان تحت عنوان فرمانداری کل بنادر و جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان ادغام شد. در آذرماه سال ۱۳۴۶ این فرمانداری کل به استان ساحلی تغییر نام داد و بوشهر و توابع آن زیر نظر استانداری ساحلی به مرکزیت بندرعباس قرار گرفت. در آذرماه سال ۱۳۴۹ شهرستان‌های بوشهر و دشتستان تحت عنوان فرمانداری کل بوشهر از استان ساحلی جدا شد و نهایتا در تاریخ ۹ مهرماه ۱۳۵۲ استان بوشهر با دو شهرستان بوشهر و دشتستان تشکیل و پس از آن تاکنون به ۱۰ شهرستان تقسیم شده‌است.
شهر عمارات تاریخی
اما بد نیست بدانید بافت قدیم بوشهر که شکلی مثلث وار دارد، در شمالی‌ترین نقطه شهر بوشهر واقع شده است که از دو طرف به دریا و از یک طرف به خشکی متصل است و شامل چهار محله به نام‌های دهدشتی، شنبدی، بهبهانی و کوتی است. برای بازدید از این بافت، ابتدا عمارت حاج رئیس را خواهید دید. این بنای مرتفع و عظیم در کوی شنبدی در قسمت ساحل شمال شرقی بافت قدیم بوشهر، برفراز تپه‌ای کم ارتفاع در فاصله شش متر آب دریا و در محدوده اداره بنادر و کشتیرانی قرار گرفته است. این عمارت حدودا یکصد و پنجاه سال پیش توسط یکی از بزرگ‌ترین تجار بوشهری در دوره قاجار بنام حاج عبدالرسول طالبی ملقب به رئیس تجار و معروف به حاج رئیس احداث شده است.‏
اما موزه مردم‌شناسی بوشهر با نام عمارت طاهری محله بهبهانی واقع شده است که قدمت آن به دوره قاجار می‌رسد. این مکان برای اولین شهردار بوشهر
به نام «سیادت»بنا گردید و در آن دوران به بلدیه معروف شد. بعدها شخصی به نام طاهری آن را خریداری کرد و نام طاهری بر این بنا ماندگار گردید. این بنا که امروز در اختیار میراث فرهنگی و گردشگری قرار دارد، تبدیل به موزه مردم شناسی شده است. تا در ساحل شمالی بندر و محله بهبهانی هستید، به سراغ یکی دیگر از عمارت‌های قدیمی بوشهر که بازمانده دوران سلطنت قاجاریه بوده است، هم بروید؛ عمارت گلشن. بانی و موسس این بنا تاجری بوشهری و معروف به گلشن بوده است. این خانه سپس توسط سیدمحمدرضا کازرونی یکی دیگر از تجار بوشهری خریداری و هم‌اکنون در تملک میراث فرهنگی و گردشگری و محل استقرار موزه سنگ است.
در محله‌ای از چهار محل قدیمی بوشهر موسوم به محله کوتی و در مجاورت خیابان انقلاب امروزی، عمارت دهدشتی قرار گرفته که برخی از کارشناسان سبک معماری و گچ بری‌های آن را مربوط به دوره زندیه می‌دانند، اما واقعیت امر این است که قدمت بنا به عهد قاجار می‌رسد. این عمارت با سرمایه دو برادر تاجر پیشه به نام‌های حاج‌علی دهدشتی و غلامحسین دهدشتی احداث شده است.‏ از استعمارگرانی که روزگاری در بوشهر که قلب ایران است، جولان می‌دادند، جز گورستانی مخروبه مشهور به گورستان انگلیسی‌ها اثر دیگری بر جای نمانده است.
جز اینها، باید به شهر باستانی «ریشهر» در هشت کیلومتری جنوب بوشهر هم اشاره کرد که براساس آثار مکشوفه در آن، قدمتش تا هزاره اول پیش از میلاد، یعنی دوره عیلامی، عقب می‌رود. هرچند در آن زمان «لیان» نامیده می‌شد، اما اردشیر بابکان سرسلسله ساسانیان آن را تجدید کرد و نام «ریوارد اردشیر» بر آن نهاد.
دیار دلاور دلوار
حالا بهتر است ۴۵ کیلومتر به جنوب برویم تا به شهر دلوار برسیم. نام اینجا برای هر ایرانی با «رئیسعلی دلواری» گره خورده است. خانه دلاور دلوار را در این شهر، بازسازی کرده و به «موزه»ای به نام و یاد او مبدل ساخته‌اند. اما هشت کیلومتر که از دلوار دور شوید، به شهر اهرم _مرکز شهرستان تنگستان_ می‌رسید. در اینجا، بی‌درنگ باید که به تماشای «قلعه زائرخضرخان» بروید. این قلعه در زمان حمله انگلیسی‌ها به ایران مورد استفاده بوده و حتی محل اصابت گلوله توپ بر برج غربی آن، هنوز باقی مانده است.
زمستان‌های کوروش در برازجان!
از بوشهر باید به شرق بروید.
مسافتی در حدود ۶۷ کیلومتر تا به مرکز شهرستان دشستان _شهر برازجان_ برسید. مهم‌ترین جاذبه برازجان، البته در یک کیلومتری جنوب غرب آن، کاخ زمستانی کوروش هخامنشی است که ۴۲ سال پیش، حفاری شد. نتایج، این را حاصل آورد که ساخت آن به اواخر سلطنت او برمی‌گردد؛ تا حدی که کار ساخت آن، با مرگ موسس دودمان هخامنشی، در سال ۵۲۹ ق.م. به پایان رسید، اما اگر کامل می‌شد، به قطع، ظریف‌تر از آنچه در پاسارگاد سامان یافته بود، می‌شد. البته اگر ۱۲ کیلومتر از برازجان فاصله بگیرید، در حاشیه رود دالکی، کاخ بردک سیاه را می‌بینید که آن هم پس از کوروش ساخته شده و هم اینکه دیگر ظرافت‌های کاخ‌های پاسارگاد و برازجان
را هم ندارد.
برازجان گور دختر هم دارد؛ در دشت «میانکوهی پشت پَر»، در تنگ ارم، در شرق جاده‌ای که به کازرون می‌رود. بنایی مسقف و سنگی شبیه آرامگاه کوروش که گمانه‌زنی‌های زیادی درباره صاحب مقبره شده، اما به نتیجه نرسیده است.
بندری منزلگاه ادیان گوناگون
باید فاصله نسبتا زیاد ۲۰۰ کیلومتر را تا کنگان در جنوب شرق مرکز استان بپیمایید. اما این پایان راه نیست. زیرا برای رسیدن به شهر باستانی «سیراف» که امروز بندر طاهری است، ۴۰ کیلومتر دیگر راه
در پیش است.
سیراف یکی از قدیمی‌ترین بنادر ایران است که زمانی دارای رونق فراوانی بوده‌است. بندری که در آن زمان بیش از سیصدهزار نفر جمعیت داشته و به‌دلیل آزادمنشی دینی، پیروان مذاهب گوناگونی همچون زرتشتیان، مسیحیان، مانویان، یهودیان، بوداییان و اقوامی نظیر رومیان، یونانیان و چینی‌ها در این بندر زندگی می‌کرده‌اند. سیراف پررونق‌ترین بندر ایران در روزگار خود بود که روابط تجاری زیادی با روم و یونان در اروپا و ماداگاسکار در آفریقا تا کانتون چین در آسیا در دوره‌های ساسانی و اسلامی داشت. اما زمین‌لرزه مرگبار هفت روزه سال ۳۶۷ قمری مدفون شدن کامل این بندر را در پی داشت. از این روست که سیراف را «پمپئی » نامیده‌اند.
سنگ نبشته‌ای میخی در جزیره‌ای باستانی
شاید فکرش را هم نکنید که جزیره خارک، سنگ نبشته‌ای دارد به خط میخی، با اندازه ۲۰ در ۳۰ سانتی‌متر روی سنگ مرجانی بومی جزیره متعلق به دوران هخامنشیان. کتیبه از ۶ سطر تشکیل شده که ظاهرا دربردارنده ۶ واژه به خط و زبان فارسی باستان متداول در عصر هخامنشی بوده و هیچ‌یک از هشت کوته ‌نوشت‌ فارسی باستان در این کتیبه به‌کار نرفته است. در این میان، این جزیره، گورستانی قدیمی هم دارد که جز زرتشتیان ساسانی، مسیحیان هم در آنجا مزار دارند.
برای آنکه از بوشهر، ۵۷ کیلومتر به شمال غرب روید، تنها می‌توانید از طریق کشتی مسافربری که روزانه ساعت ۸:۳۰ صبح از بوشهر _اسکله کشتیرانی والفجر ۸_ حرکت می‌کند، به جزیره خارک بروید.
چگونه برویم؟
برای طی مسیر ۱۲۲۸ کیلومتری مر کز ایران تا مرکز استان بوشهر دو راه پیش رو دارید؛ نخست هواپیما است که هر روز با یک یا دو پرواز به مقصد بوشهر می‌روند و باید ۱۳۶ هزار و ۳۰۰ تومان برای آن بپردازید. دیگر، اتوبوس است که هر روز از ساعت ۱۰:۳۰ صبح تا ۱۷، اتوبوس‌هایی بسته به نوع شان، با قیمت‌های ۳۰، ۴۵ و ۵۰ هزار تومان از ترمینال جنوب به مقصد بوشهر حرکت می‌کنند.