نایب‌رئیس هیات‌مدیره بورس انرژی ایران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» تشریح کرد
برگ‌های برنده بورس انرژی
در این میان جعفر جولا، نایب‌رئیس هیات‌مدیره بورس انرژی ایران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» ضمن اشاره به ظرفیت‌های بورس انرژی، آن را فرصتی برای انجام معاملات برق بر اساس قیمت منصفانه می‌‌‌داند و معتقد است: حالت ایده‌‌‌آل برای کشف قیمت واقعی برق در بورس انرژی اتخاذ تمهیداتی است که طی آن تمام مصرف‌کنندگان صنعتی به‌ویژه واحدهای فعال در شهرک‌‌‌های صنعتی، برق موردنیاز خود را از بورس انرژی خریداری کنند. البته به استناد ابلاغیه هیات وزیران تمامی مشترکان صنعتی بالای ۵ مگاوات از ابتدای اردیبهشت سال ۱۴۰۰ ملزم به خرید برق از طریق قراردادهای دوجانبه یا سایر روش‌های متداول در بورس انرژی شدند. همچنین همزمان با این ابلاغیه مقرر شد بر اساس یک برنامه زمان‌بندی‌شده دو‌ساله، تمام مشترکان بالای یک مگاوات نیز مشمول تامین برق از بورس انرژی شوند که در حال حاضر با وجود گذشت بیش از سه‌چهارم از مهلت زمانی تعیین‌شده، متاسفانه این مهم محقق نشده است.
بورس انرژی از ابتدا تاکنون
جولا تاسیس بورس انرژی را در ایجاد سازوکاری مناسب و نظام‌‌‌مند به منظور کشف قیمت واقعی حامل‌‌‌های انرژی خاصه نفت و برق موثر می‌‌‌داند و معتقد است: بورس انرژی همچنین امکان انجام معاملات ثانوی حامل‌‌‌ها را با حضور و مشارکت فعال عرضه‌‌‌کنندگان و متقاضیان انرژی فراهم می‌کند. از آنجا که ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کشورهای تولیدکننده نفت و گاز و دارنده یکی از بزرگ‌ترین ذخایر هیدروکربوری جهان شناخته می‌شود و نیز با توجه به ظرفیت منصوبه نیروگاهی در کشور، تحقق اهداف مندرج در سند چشم‌‌‌انداز 1404 شامل ارتقای جایگاه ایران به کشور اول منطقه از لحاظ اقتصادی، سیاسی و علمی، نیازمند مدیریت جامع انرژی از حیث عرضه و تقاضا وفق سیاستگذاری کلان اقتصادی است.
وی ضمن اشاره به تلاش‌‌‌های صورت گرفته برای ایجاد بازار متشکلی جهت کشف قیمت نفت به عنوان یک کالای استراتژیک در دهه 80، خاطرنشان کرد: قبل از مباحث شکل گرفته حول محور تشکیل بورس نفت، پیشنهاد راه‌‌‌اندازی بورس برق در راستای توسعه بازار برق کشور و به منظور کشف قیمت واقعی برق که تا پیش از آن به صورت متمرکز توسط بازار برق در داخل مدیریت شبکه برق ایران صورت می‌‌‌پذیرفت، مطرح شد. از آنجا که یکی از شفاف‌‌‌ترین مکانیزم‌‌‌های قیمت‌گذاری محصولات، عرضه آنها در بورس است، از این رو تاسیس بازاری منسجم، جامع و واحد برای انجام معاملات انواع حامل‌‌‌های انرژی پیشنهاد شد.
این فعال صنعت برق در ادامه بیان کرد: پس از بررسی‌‌‌های کارشناسی، سرانجام بورس انرژی ایران با مجوز شورای عالی بورس و اوراق بهادار در سال 1391 به عنوان چهارمین بورس رسمی کشور به صورت شرکت سهامی عام تاسیس شد و فعالیت‌‌‌های عملیاتی خود را تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار با هدف فراهم کردن بستری مناسب برای رویارویی متقاضیان و عرضه‌‌‌کنندگان، کشف قیمت واقعی و منصفانه، پوشش ریسک، شفافیت معاملاتی، تسهیل در تبادلات انرژی و در نهایت نقدشوندگی معاملات و تامین مالی صنایع برق، نفت و سایر حامل‌‌‌های انرژی آغاز کرد.
مروری بر شرایط معاملات برق در بورس انرژی
این کارشناس ارشد صنعت برق با تاکید بر اینکه بورس انرژی ایران دارای سه بازار فیزیکی، مشتقه و فرعی است، می‌‌‌گوید: بازار فیزیکی دربرگیرنده سه تابلوی برق، نفت و گاز و سایر حامل‌‌‌های انرژی و بازار مشتقه شامل سه تابلوی قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله است. در حال حاضر معاملات برق در بورس انرژی در دو تابلوی فیزیکی برق و بازار مشتقه در قالب قراردادهای سلف موازی استاندارد انجام می‌‌‌پذیرد.
وی در ادامه خاطرنشان می‌کند: به‌‌‌رغم هدف‌‌‌گذاری که برای معاملات برق در بورس انرژی ترسیم شده بود، در عمل کارکرد این بازار در معاملات برق انتظارات اولیه را برآورده نساخت؛ به نحوی‌‌‌که دو مورد از مهم‌ترین مزایای اصلی بورسها که همان کشف قیمت واقعی و تامین مالی محسوب می‌شود، به‌طور مطلوب محقق نشد. از این رو بورس انرژی نیز مانند سایر بورسها یک بازار رقابتی بوده و انتظار اساسی آن است که کشف قیمت حامل‌‌‌های انرژی در آن بر اساس مکانیزم حراج و با حضور و مشارکت تعداد زیادی خریدار و فروشنده صورت پذیرد.
جولا با بیان اینکه مهم‌ترین شروط برای تحقق فرآیند انجام معاملات برق بر اساس قیمت‌های واقعی مشارکت بالای عرضه‌‌‌کنندگان و متقاضیان جهت ایجاد فضای رقابتی و نیز عدم‌دخالت عوامل بیرونی در تعیین دستوری و تکلیفی قیمت‌ها منطبق بر موازین قانونی است، می‌‌‌افزاید: در حال حاضر متقاضیان اصلی برق در بورس انرژی ایران، شرکت‌های توزیع نیروی برق و عرضه‌‌‌کنندگان عمدتا نیروگاه‌‌‌های غیردولتی هستند که هر یک با مشکلات عدیده‌‌‌ای در عرضه و تقاضای برق مواجه هستند. عدم‌حمایت کافی از طریق تصویب قوانین و مقررات لازم توسط مراجع ذی‌صلاح، فقدان بستر مناسب جهت حضور فعال و مستمر مشترکان صنعت برق در بورس انرژی خصوصا مشترکان صنعتی، مشکلات نقدینگی و فراهم نبودن منابع مالی جدید و محدودیت‌های شرکت‌های توزیع برق به دلیل ساختار نیمه‌دولتی آنها و عدم‌تمایل نیروگاه‌‌‌های غیردولتی به عرضه برق در بورس انرژی به دلیل وجود قراردادهای دوجانبه از موانع اصلی عدم‌تحقق انتظارات است.
جولا حالت ایده‌‌‌آل برای کشف قیمت واقعی برق در بورس انرژی را اتخاذ تمهیداتی می‌‌‌داند که طی آن تمام مصرف‌کنندگان صنعتی به‌ویژه واحدهای فعال در شهرک‌‌‌های صنعتی، برق موردنیاز خود را از بورس انرژی خریداری کنند. بر همین اساس بیان می‌کند: در این رابطه در سال 1394 امکان خرید برق برای مشترکان صنعتی بالای 5 مگاوات (صرفا در صورت تمایل) فراهم شد. همچنین برای واحدهای متقاضی جدید با قدرت بالای 5 مگاوات نیز اختیار انتخاب یکی از روش‌های خرید از بورس انرژی، انعقاد قرارداد دوجانبه یا تامین برق از طریق نیروگاه‌‌‌های متعلق به خود در نظر گرفته شد. پر‌واضح است در چنین حالتی نمی‌توان انتظار چندانی از بورس انرژی برای کشف قیمت واقعی برق داشت. در واقع به استناد ابلاغیه هیات وزیران مورخ 20/ 07/ 1399 تمامی مشترکان صنعتی بالای ۵ مگاوات از ابتدای اردیبهشت سال 1400 ملزم به خرید برق از طریق قراردادهای دوجانبه یا سایر روش‌های متداول در بورس انرژی شدند.
وی با اشاره به اینکه طبق انتظارات، پس از ابلاغ این مصوبه از ابتدای سال 1400حجم معاملات خارج از بازار عمده‌‌‌فروشی با افزایش قابل‌توجهی همراه شد، خاطرنشان می‌کند: هرچند مطابق آمارهای رسمی بیشترین سهم از این معاملات متعلق به قراردادهای دوجانبه است اما در مصوبه مذکور، برنامه‌‌‌ریزی برای حضور طیف جدیدی از مصرف‌کنندگان یعنی مشترکان بالای یک مگاوات نیز در نظر گرفته شد. اخیرا نیز اخباری مبنی بر امکان حضور سایر مشترکان زیر یک مگاوات از طریق خرده‌‌‌فروشان به عنوان یکی از برنامه‌‌‌های آتی توسعه بورس مطرح شده که در صورت اجرای آن به جز مصرف‌کنندگان خانگی و رعایت‌‌‌کنندگان الگوی مصرف، برق موردنیاز کلیه مشترکان از طریق شرکت‌های توزیع یا شرکت‌های خرده‌فروش برق از بورس انرژی تامین خواهد شد و خریدار و فروشنده بدون واسطه‌‌‌گری، با یکدیگر در فضایی شفاف و کارآمد معامله خواهند کرد.
تامین مالی؛ کلیدی‌ترین مزیت بورس انرژی
عضو هیات‌مدیره بورس انرژی ایران تامین مالی را از جمله مهم‌ترین کارکردهای بورسها دانسته و می‌‌‌افزاید: مسلما تامین مالی در بورس زمانی به درستی صورت می‌‌‌پذیرد که ابزارهای مناسب در بازار سرمایه تعریف شده باشد. در حقیقت گواهی ظرفیت انرژی یکی از ابزارهایی بوده که طی سال‌های اخیر از سوی نیروگاه‌‌‌های مختلف جهت توسعه و احداث فازهای تکمیلی مورد استفاده قرار گرفته است. از این رو طبق گزارش‌‌‌های موجود طی سال 1400 ارزش معاملات این اوراق بیش از 13هزار میلیارد ریال بوده و اوراق گواهی ظرفیت نیروگاه‌‌‌های کاسپین، هنگام، گهران، گلستان و سیکل ترکیبی ارومیه در بورس انرژی مورد پذیرش قرار گرفته‌اند.
این کارشناس ارشد صنعت برق با تاکید بر اینکه استفاده از گواهی‌‌‌های ظرفیت آنچنان که باید و شاید و به اندازه کافی توسعه نیافته، می‌‌‌گوید: باید این امکان برای همه سرمایه‌گذاران و فعالان حوزه برق فراهم شود که به صورت جدی و با دیدگاه تامین مالی به استفاده از این ابزار توجه کنند. البته نباید این مساله را از نظر دور داشت که یکی دیگر از ابزارهای تامین مالی که خوشبختانه در قانون اخیرالتصویب «مانع‌زدایی از صنعت برق» نیز مورد توجه قانون‌گذار قرار گرفته گواهی صرفه‌‌‌جویی انرژی است. به دلیل بالا بودن شاخص شدت انرژی در کشور در مقایسه با سایر کشورها، موضوع استفاده از ابزاری به نام گواهی صرفه‌‌‌جویی انرژی که امکان کاهش شیب تند این شاخص را فراهم می‌‌‌آورد، به یک مطالبه اصلی در صنعت برق تبدیل شده است.
این کارشناس صنعت برق با بیان اینکه در نگاه اول گواهی صرفه‌‌‌جویی انرژی با هدف مدیریت مصرف طراحی شد، تصریح می‌کند: در واقع این گواهی به نحوی طراحی شد که آن دسته از اشخاصی که با مدیریت مصرف، عملکرد بهتری داشته باشند؛ در ازای میزان انرژی صرفهجوییشده، پاداش دریافت کنند. در مقابل اشخاصی که مصرف بالاتری داشته به نوعی جریمه و مجبور باشند که به اندازه انحراف از میزان استاندارد مصرف، انرژی موردنیاز خود را از بازار خریداری کنند.
با این حال وی بر این باور است که اوراق صرفه‌‌‌جویی انرژی به عنوان یک ابزار تامین مالی نیز می‌تواند مورد توجه قرار گیرد و در این خصوص توضیح می‌دهد: بر این اساس چنانچه شخصی بخواهد تکنولوژی جدیدی را برای صرفه‌‌‌جویی در مصرف انرژی پیاده‌سازی کند، می‌تواند برای تامین مالی آن طرح، اوراق گواهی را تا سقفی از مبلغ صرفهجوییشده در بازار منتشر کرده و منابع حاصل از آن را در طرح سرمایه‌گذاری کند. با توجه به اینکه در ماده (5) قانون مورد اشاره و ماده (۱۲) قانون رفع موانع تولید رقابت‌‌‌پذیر و ارتقای نظام مالی، ظرفیت بسیار مناسبی جهت صدور گواهی صرفه‌‌‌جویی انرژی بابت سوخت صرفهجوییشده یا مصرف‌‌‌‌نشده قابل عرضه در بورس انرژی در نظر گرفته شده که انتظار می‌رود با تصویب آیین‌‌‌نامه‌‌‌های لازم، امکان معامله این اوراق در بورس انرژی تسریع شود.
جولا در ادامه بیان می‌کند: در زمان تصویب قانون بازار اوراق بهادار در سال 1384 و همچنین قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی در سال 1388، بورس انرژی تاسیس نشده بود، به همین دلیل نقش آن در معاملات حامل‌‌‌های انرژی، مانند آنچه بورس اوراق بهادار در معاملات سهام و بورس‌کالا در معاملات کالا ایفا می‌کنند، مغفول ماند؛ اما خوشبختانه در برنامه ششم توسعه کشور تمهیداتی در خصوص توسعه بازار سرمایه با تاکید بر طراحی و مهندسی ابزارهای مالی و کالایی، توسعه بازار انرژی و عرضه نفت خام و فرآورده‌‌‌های نفتی در بورس انرژی در نظر گرفته شده است.
وی در پایان گفت: امید آن می‌رود که جایگاه صنعت برق نیز در بورس انرژی در برنامه هفتم و بودجه سال آتی بیش از پیش تقویت شود که این مهم با جدیت از طریق سندیکای صنعت برق، اتاق بازرگانی و کمیسیون انرژی مجلس در دست پیگیری است تا بورس انرژی ایران با به کارگیری تمامی ظرفیت‌‌‌ها و توانمند‌‌‌ی‌‌‌های خود در بازار سرمایه و با تمرکز بر توسعه و تعمیق بازارها، خلق ابزارهای نوین و گسترش کاربری ابزارهای موجود، علاوه بر کاهش تصدی‌‌‌گری دولت در تجارت برق، نقش بیشتر و مهم‌تری در افزایش شفافیت اقتصاد صنعت برق ایفا کند.
