تحلیل صنعت آمونیاک با رویکرد مصرف جدید (بخش پایانی)
منطقه CIS و بالتیک
در سال ۲۰۱۳ ظرفیت آمونیاک CIS و بالتیک ۲۱.۸ میلیون تن بوده است که تا سال ۲۰۲۳ این میزان به ۲۵.۲ میلیون تن افزایش یافته است. با توجه به اطلاعات به دست آمده از گزارش CEH تا سال ۲۰۲۸ ظرفیت تولید آمونیاک این منطقه به حدود ۲۶.۶ میلیون تن افزایش می‌یابد. پیش‌بینی می‌شود میزان تولید آمونیاک از ۱۶.۱ میلیون تن در سال ۲۰۲۳ به حدود ۲۱.۱ میلیون تن در سال ۲۰۲۸ برسد. صادرات آمونیاک CIS و بالتیک از حدود ۳.۸ میلیون تن در سال ۲۰۱۳ به ۸۵۷ هزارتن در سال ۲۰۲۳ کاهش یافته است که پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۸ میزان آمونیاک صادراتی از CIS و بالتیک به ۲.۱ میلیون تن افزایش یابد. همچنین میزان واردات آمونیاک در این منطقه نیز از ۳۰۲هزار تن در سال ۲۰۱۳ به ۳۷۶هزار تن در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است و پیش‌بینی می‌شود که میزان واردات این محصول تا سال ۲۰۲۸ به حدود ۶۹۰هزار تن افزایش یابد.
با توجه به جنگ اوکراین و روسیه صادرات آمونیاک ازCIS و بالتیک به سایر مناطق جهان کاهش قابل ملاحظه‌ای داشته است و در سال ۲۰۲۳، صادرات تنها ۵.۳درصد از تولید منطقه را به خود اختصاص داده است. افزایش تولید و به‌دنبال آن افزایش واردات آمونیاک به دلیل رشد مصرف در کاربرد جدید در این صنعت است که از آن به عنوان تقاضای Low-Carbon نام برده می‌شود که موجب شده میزان تولید آمونیاک در سال ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۸ حدود۶.۲ میلیون تن و واردات این محصول نیز در این بازه زمانی حدود ۲.۶ میلیون تن افزایش یابد.
میزان مصرف آمونیاک در CIS و بالتیک طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ شاهد رشد ۳.۲ درصدی بوده است اما بعد از جنگ به شدت کاهش یافته است. در سال ۲۰۲۳، روسیه ۶۹درصد از مصارف آمونیاک این منطقه را به خود اختصاص داده است و بعد از آن ازبکستان با ۷.۵ درصد، اوکراین با ۵.۴درصد و ترکمنستان با ۵.۱درصد در رتبه‌های بعدی مصرف‌کنندگان آمونیاک در CIS و بالتیک قرار گرفتهاند.
منطقه خاورمیانه
میزان ظرفیت آمونیاک خاورمیانه طی سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳ شاهد رشد ۲.۱ درصدی بوده است و پیش‌بینی می‌شود طی سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۳ با نرخ رشد ۶.۵درصد از ۱۹.۳ میلیون تن در سال ۲۰۲۳ به ۲۶.۵ میلیون تن در سال ۲۰۲۸ افزایش یابد. عربستان سعودی و ایران بزرگ‌ترین تولیدکنندگان آمونیاک در خاورمیانه به شمار می‌روند که به ترتیب حدود ۳۰ و ۲۸درصد از مجموع ظرفیت جهانی متعلق به این دو کشور است و پس از آن قطر و عمان به ترتیب با ۱۵.۳ و ۹.۸درصد در جایگاه سوم و چهارم قرار گرفتهاند.
پیش‌بینی می‌شود میزان تولید آمونیاک از ۱۷ میلیون تن در سال ۲۰۲۳ به حدود ۲۶ میلیون تن در سال ۲۰۲۸ برسد. صادرات آمونیاک خاورمیانه از حدود ۲.۲ میلیون تن در سال ۲۰۱۳ به حدود ۴ میلیون تن در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۸ میزان آمونیاک صادراتی از خاورمیانه به ۹.۳ میلیون تن افزایش یابد. همچنین میزان واردات آمونیاک در این منطقه نیز از۷۷۹هزار تن در سال ۲۰۱۳ به ۱.۴ میلیون تن در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است و پیش‌بینی می‌شود که میزان واردات این محصول تا سال ۲۰۲۸ به حدود ۱.۶ میلیون تن افزایش یابد.
با توجه به اطلاعات ارائه شده توسط CEH، خاورمیانه یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان آمونیاک در جهان است و طی ۱۰ سال گذشته ظرفیت تولید خود را به میزان قابل‌توجهی افزایش داده است. صادرات در دو سال گذشته بسیار افزایش یافته است و انتظار می‌رود در دوره پیش‌بینی افزایش بیشتری داشته باشد. محرک اصلی رشد تولید و صادرات تا سال ۲۰۲۸ و پس از آن مربوط به تولید آمونیاک آبی و سبز است.
خاورمیانه به عنوان تولیدکننده بزرگ آمونیاک در جهان شناخته می‌شود و رشد قابل ملاحظه این منطقه در تولید آمونیاک طی سال‌های گذشته عمدتا ناشی از در دسترس بودن گاز طبیعی ارزان‌قیمت در این منطقه است. میزان تولید آمونیاک طی سال‌های 2013 تا 2023 شاهد رشد سالانه 3.5درصد بوده است و پیش‌بینی می‌شود که طی سال‌های 2023 تا 2028 با رشد سالانه 8.8درصد افزایش یابد که این افزایش عمدتا ناشی از تولید آمونیاک سبز و آبی است که بخش زیادی از آن در بازار‌های صادراتی عرضه می‌شود. عربستان سعودی، ایران و قطر به ترتیب 31.7 درصد، 25.1درصد و 18.9درصد از مجموع تولید منطقه در سال 2023 را به خود اختصاص داده‌اند.
مصرف آمونیاک خاورمیانه طی سال‌های 2013تا 2023 سالانه 2.9درصد افزایش یافته است و پیش‌بینی می‌شود طی سال‌های 2023 تا 2023 با رشد سالانه 4.8درصد افزایش یابد. طبق پیش‌بینی CEH، رشد مصرف در آینده عمدتا توسط عربستان سعودی، ترکیه و امارات متحده عربی هدایت خواهد شد. در شکل 16 میزان مصرف آمونیاک در خاورمیانه به تفکیک کشورهای منطقه طی سال‌های 2013 تا 2028 ارائه شده است. در سال 2023، ایران با 27درصد، عربستان سعودی با 23درصد و قطر با 19درصد از مجموع مصرف آمونیاک منطقه‌ای، به عنوان مصرف‌کنندگان پیشرو در خاورمیانه به شمار می‌روند.
با توجه به اطلاعات ارائه شده توسط CEH در سال 2023، تولید اوره 82.1درصد از مصرف آمونیاک را به خود اختصاص داده است و پس از آن آمونیوم فسفات و آمونیوم نیترات به ترتیب 7.7درصد و 4.6درصد را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین در سال 2023، تنها 0.4درصد از مجموع مصارف آمونیاک خاورمیانه متعلق به کاربردهای شیمیایی بوده است و عمده مصارف شیمیایی به تولید آکریلونیتریل با حدود 65درصد اختصاص یافته است و مابقی در تولید آلکیل آمین‌ها با 34درصد مصرف شده است.
بر اساس اطلاعات ارائه شده در CEH، در سال‌های گذشته این منطقه بزرگ‌ترین صادرکننده آمونیاک در جهان بوده است. صادرات از این منطقه طی سال‌های 2023-2013 شاهد نرخ رشد سالانه 5.9درصد بوده و طی سال‌های 2022 تا 2023 به میزان قابل‌توجهی افزایش یافته و کاهش صادرات از روسیه در نتیجه تحریم‌های اعمال شده به دلیل درگیری روسیه و اوکراین را جبران کرده است. عربستان سعودی با 61.5درصد از کل صادرات منطقه در سال 2023 بزرگ‌ترین صادرکننده در خاورمیانه به شمار می‌رود و بعد از آن قطر، ایران و عمان به ترتیب با 11.7 درصد، 10.6درصد و 9.6درصد در رتبه‌های بعدی قرار گرفتهاند. پیش‌بینی می‌شود که صادرات آمونیاک در طول دوره پیش‌بینی سالانه 18.2درصد افزایش یابد که عمدتا ناشی از صادرات آمونیاک low carbon (سبز و آبی) است. در مجموع میزان صادرات آمونیاک از خاورمیانه از میزان 4 میلیون تن در سال 2023 به حدود 9.3 میلیون تن در سال 2028 خواهد رسید. واردات آمونیاک خاورمیانه طی سال‌های 2023-2013 در حدود 6.5درصد افزایش یافته است. در سال2023 ترکیه با 47.9درصد از مجموع واردات بزرگ‌ترین واردکننده خاورمیانه به شمار می‌رود و پس از آن اردن و اسرائیل به ترتیب با 14.2درصد و 4.6درصد در رتبه‌های بعدی قرار گرفتهاند. در مجموع میزان واردات آمونیاک به خاورمیانه از 1.5 میلیون تن در سال 2023 به 1.6 میلیون تن در سال 2028 خواهد رسید.
منطقه شبه‌قاره هند
در سال 2013 ظرفیت آمونیاک شبه‌قاره هند 17.4 میلیون تن بوده است که تا سال 2023 این میزان به 21.4 میلیون تن افزایش یافته است. صادرات آمونیاک شبه‌قاره هند از حدود 20هزار تن در سال 2013 به 95هزار تن در سال 2023 افزایش یافته است که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2028 میزان آمونیاک صادراتی از شبه‌قاره هند به 971 هزارتن افزایش یابد. همچنین میزان واردات آمونیاک در این منطقه نیز از 1.4 میلیون تن در سال 2013 به حدود 2 میلیون تن در سال 2023 افزایش یافته است و پیش‌بینی می‌شود که میزان واردات این محصول تا سال 2028 به حدود 2.7 میلیون تن افزایش یابد.
کشور چین
در سال 2013 ظرفیت آمونیاک چین 60.8 میلیون تن بوده است که تا سال 2023 این میزان به 55.6 میلیون تن کاهش یافته است. با توجه به اطلاعات به دست آمده از گزارش CEH تا سال 2028 ظرفیت تولید آمونیاک چین به حدود 61 میلیون تن افزایش می‌یابد. پیش‌بینی می‌شود میزان تولید آمونیاک از 50.1 میلیون تن در سال 2023 به حدود 51.1 میلیون تن در سال 2028 برسد. صادرات آمونیاک چین از حدود 34هزار تن در سال 2013 به 92 هزارتن در سال 2023 افزایش یافته است که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2028 میزان آمونیاک صادراتی از چین به 419هزار تن افزایش یابد. همچنین میزان واردات آمونیاک در این منطقه نیز از 238هزار تن در سال 2013 به 242هزار تن در سال 2023 افزایش یافته است و پیش‌بینی می‌شود که میزان واردات این محصول تا سال 2028 به حدود 329هزار تن افزایش یابد.
چین بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده آمونیاک در جهان است. سرزمین اصلی چین 32.2درصد از مجموع تولید جهانی و 32.3درصد از مجموع مصرف جهانی در سال 2023 را به خود اختصاص داده است. پیش‌بینی می‌شود مصرف آمونیاک در این منطقه طی سال‌های 2023 تا 2028 تنها 0.3درصد افزایش یابد. چین به عنوان واردکننده جزئی در جهان شناخته می‌شود اما صادرات آن در سال 2022 افزایش یافته و منجر به تبدیل چین به صادرکننده آمونیاک در سال 2022 شده است. در سال 2023، اصلی‌ترین بازار مصرف آمونیاک در چین، متعلق به اوره بوده است به‌طوری که 53.8درصد از میزان مصرف آمونیاک در این منطقه را به خود اختصاص داده است.
واردات آمونیاک در سال 2022 در حدود 190هزار تن بوده است که 0.38درصد از مجموع مصرف آمونیاک در سرزمین چین و 1.3درصد از بازار واردات جهانی آمونیاک را شامل می‌شود. بیشترین واردات آمونیاک در چین از اندونزی، عربستان سعودی و مالزی به ترتیب با حدود 58.5 درصد، 23.9درصد و 14.2درصد از مجموع واردات بوده است.
تحلیل آمونیاک در ایران
با بررسیهای انجام گرفته ظرفیت آمونیاک کشور از 6.2 میلیون تن در سال 1399 به 6.5 میلیون تن در سال 1402 افزایش یافته است. با توجه به نرخ عملیاتی 76درصد در سال 1402، میزان تولید آمونیاک کشور حدود 5 میلیون تن ارزیابی شده است. با درنظر گرفتن میزان طرح‌های قابل بهره‌برداری در کشور تا سال 1408 پیش‌بینی می‌شود که ظرفیت آمونیاک به حدود 8 میلیون تن خواهد رسید. آمونیاک تولیدی در کشور حدود87درصد به منظور تامین تقاضا در داخل کشور مصرف شده و 13درصد آن نیز صادر می‌شود. با بررسیهای صورت گرفته عمده تولید آمونیاک کشور در شرکت پتروشیمی پردیس و شیراز است به طوری که 62درصد از آمونیاک تولید شده در سال 1402 متعلق به این دو شرکت است. در حال حاضر 7 واحد تولید آمونیاک در کشور با مجموع ظرفیت 6.5 میلیون تن در حال فعالیت هستند. مجموع تولید آمونیاک کشور در سال 1402 در حدود 5 میلیون تن بوده است که نسبت به سال‌های گذشته روند افزایشی داشته است.
در شکل زیر سهم شرکت‌های تولیدکننده از میزان تولید آمونیاک کشور در سال 1402 ارائه شده است. با توجه به شکل، پتروشیمی پردیس و پتروشیمی شیراز به ترتیب 40 و 22درصد از مجموع تولید آمونیاک در کشور را به خود اختصاص داده‌اند و در رتبه اول و دوم تولیدکنندگان این محصول قرار گرفتهاند.
در حال حاضر 8 طرح تولید آمونیاک با مجموع ظرفیت 4.5 میلیون تن در کشور وجود دارد. انتظار می‌رود، با توجه به پیشرفت بالای 50 درصدی پتروشیمی هنگام، توسعه صنعت لاوان و فاز دوم صنایع پتروشیمی کرمانشاه با مجموع ظرفیت 1.4 میلیون تن این طرح‌ها تا سال 1407 وارد خط تولید شده و به بهره‌برداری خواهند رسید. در نتیجه بهره‌برداری از سایر طرح‌های آمونیاک، با توجه به‌درصد پیشرفت پایینی که ثبت نموده‌اند تا چند سال آتی دور از انتظار است. طرح صنعت پتروشیمی گیلان جزو طرح‌های ارائه شده در وزارت صمت است و با بررسیهای صورت گرفته با توجه به اینکه گاز طبیعی خوراک آمونیاک است، طرح‌های این محصول نیز باید موفق به اخذ موافقت اصولی از شرکت ملی صنایع پتروشیمی جهت تامین خوراک موردنیاز خود باشند. اوره، آمونیوم نیترات، کلسیم آمونیوم نیترات، آمونیوم فسفات، مونو پتاسیم فسفات، آمونیوم سولفات، آمونیوم کلراید، آمونیوم بی‌‌‌کربنات، هیدروژن سیانید و آکریلونیتریل ازکاربردهای رایج آمونیاک هستند، همان‌طور که از نمودار زیر مشخص است حدود 75درصد از آمونیاک تولیدی کشور در تولید اوره، 13درصد جهت صادرات و حدود 12درصد از این میزان نیز جهت مصرف در صنایع نظیر آمونیوم نیترات، اسید نیتریک، کریستال ملامین و... مصرف شده است. در شکل زیر سهم بازار‌های مصرف (تقاضای داخلی، تقاضای خارجی) آمونیاک کشور در سال 1402 ارائه شده است.
همان‌طور که ملاحظه می‌شود، تراز تجاری آمونیاک از سال 1398 تا سال 1402 مثبت بوده و با توجه به جدول بالا، میزان صادرات این محصول در سال 1402 حدود 641هزار تن است و وارداتی برای آمونیاک به کشور طی سال‌های اخیر گزارش نشده است در نتیجه ایران صادرکننده آمونیاک به سایر مناطق است، در نمودار زیر تراز تجاری آمونیاک در کشور ارائه شده است.
جمع‌بندی تحلیل آمونیاک
بر اساس بررسیهای به عمل آمده، یکی از کاربردهای نوین آمونیاک با دورنمای در حال رشد به نام تقاضای Low Carbon، استفاده به عنوان منبع انرژی در جهان است که سرآمد این نگاه کشورهای اروپای غربی و ژاپن هستند. به‌طوری که پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد در کشورهای اروپای غربی میزان مصرف آمونیاک در بخش تقاضای Low Carbon با رشد 6 میلیون تنی و در کشور ژاپن با تقاضای 2 میلیون تنی مواجه خواهد شد، پس می‌توان نتیجه‌گیری کرد در کشورهای منطقه، به عنوان یکی از مراکز اصلی تولید آمونیاک در جهان، باید آمونیاک به عنوان منبع انرژی مورد توجه خاص قرار گیرد. به طور خاص در ایران که با چالش‌های تامین انرژی مواجه هستیم از این منبع می‌توان به عنوان یکی از گزینه‌های مناسب تامین انرژی استفاده کرد.
از طرفی از آنجا که میزان صادرات آمونیاک کشور حدود 641 هزارتن بوده که به منظور ایجاد ارزش افزوده می‌توان در صنایع پایین‌دستی آمونیاک که واحدی نیز در ایران ندارد به عنوان بازار جذاب و سودآور برای آمونیاک، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری توسعه‌ای انجام داد. به عنوان طرح‌های پیشنهادی زنجیره ارزش آمونیاک صادراتی کشور، می‌توان به محصولاتی همچون کاپرولاکتام، آلکیل آمین‌ها و آکریلونیتریل اشاره کرد.
