در گفت‌وگوی اختصاصی معاون امور مهندسی، پژوهش و فناوری وزارت نفت با «دنیای اقتصاد» مطرح شد
تمرکز صنعت نفت بر «ساخت ایران»
در سالی که تحت عنوان «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» نام‌گذاری شده، مساله استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان، رشد فناوری و بهبود تولید در صنعت نفت به امری کلیدی‌تر از همیشه تبدیل شده است. به این بهانه، «دنیای اقتصاد» گفت‌وگوی اختصاصی مفصلی با وحیدرضا زیدی‌فرد، معاون امور مهندسی، پژوهش و فناوری وزارت نفت داشت. زیدی‌فرد در این گفت‌وگو به مباحث مختلفی، از برنامه‌های این معاونت برای بومی‌سازی تجهیزات تا حمایت‌های وزارت نفت از شرکت‌های دانش‌بنیان و انتقال فناوری‌های جدید، پرداخت. زیدی‌فرد همچنین در این گفت‌وگو از همکاری‌های تازه وزارت نفت با کشور تاجیکستان در زمینه صادرات خدمات فنیمهندسی خبر داد و از پیشرفت‌های حاصل‌شده در زمینه تولید گاز طبیعی مایع (LNG) گفت.
در زمینه بومی‌سازی و ساخت تجهیزات موردنیاز وزارت نفت در داخل کشور، چه برنامه‌ریزی و اقداماتی صورت گرفته است؟
در زمینه بحث بومی‌سازی و تجهیزات ساخت داخل، یکی از ادارات کلی که ذیل معاونت مهندسی، پژوهش و فناوری تعریف شده، اداره کل نظام تامین و تجاری‌سازی فناوری‌هاست. یکی از وظایف این اداره کل، به‌صورت مشخص حمایت از کالای ساخت داخل و بومی‌سازی است و این رویکرد در دستورکار کلی ما قرار دارد. یکی از اولین خواسته‌های وزیر نفت نیز تاکید بر این مبحث است. یعنی در زمینه تجهیزات نفتی، حداکثرسازی ساخت داخل و حداقل‌سازی وابستگی به خارج رویکردی است که ما به‌جد پیگیر آن هستیم. در زمینه ساخت تجهیزات در داخل، طی ادوار گذشته حرکت‌هایی انجام شده بود، زیرا این بحث چیز جدیدی نیست؛ اما مساله‌ای که به صورت خیلی جدی پیش آمد، بحث تحریم‌های صنعت نفت بود که از دوره آقای احمدی‌نژاد به شکل جدی آغاز شد. همان زمان رویکردها و شرح وظایف جدیدی برای وزارت نفت و خصوصا حوزه مهندسی، پژوهش و فناوری تعریف شد. این رویکردها با شدت و ضعفی ادامه پیدا کردند تا به دوره جدید رسید. برآیند اقدامات انجام‌شده این بود که ما به صورت تقریبی از وابستگی ۸۰-۷۰درصدی به تجهیزات صنایع نفت در خارج از کشور، در حال حاضر به زیر ۵۰درصد وابستگی رسیده‌ایم که این یک موفقیت برای صنعت نفت و کشور است.
با توجه به مشکلاتی که به دلیل تحریم‌ها در زمینه انتقال فناوری‌های به‌روز و جدید وجود دارد، برنامه شما برای پر کردن چنین خلایی چیست؟
مقام معظم رهبری در یکی از سخنرانی‌های خود به این موضوع اشاره داشتند و به‌طور مشخص از صنعت نفت اسم بردند و فرمودند که در مورد بعضی فناوری‌ها و مشخصا فناوری‌های بالادستی نسبت به کشورهای همسایه و همتایان خود عقب‌ماندگی‌هایی داریم که باید جبران شوند. ما هم از طرق مختلف به دنبال جبران این عقب‌افتادگی‌ها هستیم. یکی از مضامین فراخوانی که سال گذشته از بابت بند الف تبصره ۱۸ در دو نوبت صادر کردیم، همین مساله است. ما در ۶ حوزه فراخوان دادیم که یکی از آنها احیای چاه‌های کم‌بازده است که مبحث بالابردن فناوری مرتبط است و بقیه موارد آن نیز در زمینه تکمیل زنجیره ارزش، دیجیتالی کردن صنعت نفت، بحث گازهای فلر، بهینه‌سازی مصرف انرژی، و ساخت بار اول محصولات استراتژیک صنایع نفت بودند که تقریبا همگی با این بحث مرتبط هستند. هدف ما از فراخوان، استفاده شرکت‌های فعال و صاحب فناوری از تسهیلاتی بود که به اتفاق بانک‌های عامل برای این شرکت‌ها در نظر گرفته شده و نیازهای صنعت نفت در زمینه فناوری و تجهیزات توسط آنها برطرف شود.
غیر از آن هم چند تفاهم‌نامه مستقل با انجمن شرکت‌های دانش‌بنیان، معاونت علمی فناوری ریاست‌جمهوری، شهرداری تهران و جاهایی که فکر کردیم می‌توانند در زمینه اجرا و اخذ فناوری‌های جدید به ما کمک کنند، امضا کردیم. برای مثال، وزارت دفاع از نظر مباحث فناوری یکی از پیشروترین وزارتخانه‌های ماست. من از امکانات این وزارتخانه بازدید کردم و در این بخش یک سرریز فناوری وجود دارد که می‌تواند به ما کمک کند. همین چند وقت پیش هم تفاهم‌نامه‌ای میان وزیر نفت و وزیر دفاع امضا شد که مبانی کلی آن استفاده از ظرفیت وزارت دفاع در زمینه فناوری در وزارت نفت بود. علاوه بر این، خیلی از شرکت‌ها یا حتی اشخاص حقیقی نیز به صورت مستقل به ما رجوع و موارد خود را مطرح می‌کنند.
در زمینه تولید ال‌ان‌جی و فناوری مرتبط با آن چه پیشرفت‌هایی صورت گرفته است؟
بحث تولید ال‌ان‌جی (LNG) در ایران قریب به ۲۰ سال است که مطرح شده و در این ۲۰ سال، شرکت‌هایی مانند شل، رپسول و توتال به بحث اجرایی‌شدن این حوزه ورود پیدا کردند. نکته مهمی که در تولید ال‌ان‌جی وجود دارد، مساله فناوری و لایسنسی است که تولید از طریق آن انجام میشود. در واقع، اصل فناوری مرتبط با ال‌ان‌جی، تبدیل گاز به مایع است که چند شرکت معدود در جهان لایسنسور آن هستند. در همه این سال‌ها، چه زمانی که تحریم شدید نبود و چه زمانی که شدت پیدا کرد، ما در نهایت در زمینه ال‌ان‌جی به هیچ نتیجه مشخصی نرسیدیم. اما دوستان ما در ۴ شرکت اصلی، مشغول پیگیری مساله هستند. شرکت‌های سازنده‌ای آمده‌اند و گفته‌اند که می‌توانند کمک کنند و وزارت نفت هم از آنها حمایت کرده و توانسته‌اند که جزء به جزء پیش بروند. در حال حاضر ما با یک هماهنگی و همت جدی، شاید بدون نیاز به کمک خارجی بتوانیم در ایران ال‌ان‌جی تولید کنیم.
با توجه به تاثیرگذاری مذاکرات توافق هسته‌ای در مباحث مختلف وزارت نفت و از جمله بحث جذب فناوری‌های جدید، وزارت نفت چه برنامه‌ای برای سناریوهای مختلف احیا یا عدم احیای توافق در نظر دارد؟
مثال ال‌ان‌جی از این بابت بود که بدانید ما برای بدترین سناریو آماده شده‌ایم. فرض ما بر این است که شاید مذاکرات اصلا به جایی نرسد یا شرایط فعلی همچنان پابرجا باشد. بنده خدمت جناب وزیر هم عرض کردم که ما در زمینه تولید ال‌ان‌جی می‌توانیم با توجه به توانایی و پتانسیلی که در کشور موجود است، کار را به سرانجام برسانیم. هر چند ممکن است در ابتدا سخت باشد، اما در حال حاضر به فناوری و تجهیزاتی دست پیدا کرده‌ایم که وضعیت ما را نسبت به ۲۰ سال پیش متفاوت کرده است. اگر توافق انجام شود، می‌توانیم کمک‌هایی از شرکت‌های خارجی بگیریم و آنها در این زمینه‌ها شرایط را تسهیل کنند؛ اگر هم توافقی صورت نگیرد، ما واقعا توانایی لازم را هم در زمینه ال‌ان‌جی و دیگر حوزه‌ها داریم. در صورتی که توافق نشود هم شرایط برای ما فرقی ندارد.
برنامه‌ها و پیشرفت‌های به‌دست‌آمده در زمینه همکاری‌های برون‌مرزی در بخش صادرات خدمات مهندسی و فنی در چه وضعیتی قرار دارد؟ آیا توافقی برای همکاری‌های جدید با کشورهای خارجی به دست آمده است؟
در دوره جدید، کارگروهی به نام توسعه صادرات و خدمات فنی شکل گرفته که در آن از شرکت‌های خصوصی و انجمن‌های صدور خدمات فنیمهندسی دعوت می‌کنیم و هدف ما، صادرات خدمات فنیمهندسی به کشورهایی است که ابراز آمادگی می‌کنند. شاید در گذشته تصور این مساله سخت بود، اما حالا کشورهایی ابراز تمایل کرده‌اند و تعدادشان هم کم نیست. این کارگروه به شدت در حال فعالیت است و دائما موارد جدیدی در آن مطرح و بررسی میشود. ما توانسته‌ایم به مرحله‌ای برسیم که صدور خدمات فنیمهندسی هم داشته باشیم. در سفر اخیر مهندس اوجی به ونزوئلا شاهد امضای قرارداد و تفاهم‌نامه برای بازسازی و نوسازی پالایشگاه‌های این کشور بودیم و توانایی آن را هم داریم.
تشکیل این کارگروه به‌خاطر ضرورتی بود که در نتیجه نیاز کشورهای دوست و همسایه ایجاد شده و ما نیز در خیلی زمینه‌ها حرف برای گفتن داریم. در زمینه پالایشگاه‌سازی تجربه بسیار طولانی و خوبی داریم که این تجربه در زمان جنگ تحمیلی خود را نشان داد. چنین تجربه گران‌سنگی به ما کمک می‌کند حرف‌هایی برای گفتن داشته باشیم. درباره همکاری‌های جدید نیز در هفته‌های گذشته کشور تاجیکستان در زمینه خدمات فنی و مهندسی نفت از ما کمک خواسته و قرار است در زمینه‌های مختلف با یکدیگر همکاری کنیم. ما معتقدیم اگر بحث صدور خدمات فنی و مهندسی به‌صورت جدی احیا شود، می‌تواند نقطه شروع خوبی برای کسب درآمد و قوی کردن ارتباط با کشورهای دوست باشد.
برنامه معاونت مهندسی، پژوهش و فناوری برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان چیست؟ چه اقداماتی در این زمینه صورت گرفته است؟
در این مبحث حرکت‌هایی از پیش آغاز شده بود، از جمله ایجاد پارک فناوری و نوآوری صنعت نفت. یکی از اهداف مهم این پارک کمک به استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان و نوپا در صنعت نفت بود. علاوه بر این، شخصا از چند پارک فناوری بازدید داشته‌ام و با صاحبان شرکت‌های دانش‌بنیان صحبت کرده‌ام؛ مسائل و مشکلاتشان را شنیده و مطرح کردیم تا ارتباط بین طرفین تسهیل شود و ورود این شرکت‌ها نیز به صنعت آسان شود. ما برای ورود هر شرکت به لیست تامین‌کنندگان تجهیزات وزارت نفت شرایط خاصی داریم و به‌راحتی هر شرکتی نمی‌تواند وارد این لیست شود. این شرکت‌ها باید مشخصات و کاراکترهای خاصی داشته باشند تا پس از درخواست سابقه، پشتوانه فنی و عملی آنها ارزیابی شود. در نهایت، بعد از تایید این موارد، اسم این شرکت‌ها در آن لیست قرار می‌گیرد. تمام شرکت‌های وزارت نفت موظفند مناقصه‌های خود را از طریق آن لیست انجام دهند که نشانگر اهمیت این فهرست است. اقدام مهمی که امسال انجام دادیم، این بود که شرایط ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به این فهرست را تغییر دادیم و شرایط جدید و امتیازاتی برای شرکت‌های دانش‌بنیان تعریف کردیم تا ورود آنها به فهرست آسان‌تر شود. درباره بحث وام‌هایی که مربوط به بند الف تبصره ۱۸ هستند نیز جلسات متعددی با شرکت‌های دانش‌بنیان و انجمن‌ها داریم. همچنین با معاونت علمی ریاست‌جمهوری نیز تفاهم‌نامه‌هایی امضا کردیم و تعامل بسیار نزدیکی با معاونت علمی داریم تا بتوانیم با کمک حمایت‌های بالادستی، در پروژه‌های صنعت نفت از شرکت‌های دانش‌بنیان استفاده کنیم.
آیا سازوکارهایی برای احراز دانش‌بنیان بودن و جلوگیری از سوء‌استفاده از تسهیلات در‌نظر‌گرفته‌شده برای این شرکت‌ها تعریف شده است؟
متاسفانه در این زمینه برخی شرکت‌ها طی سال‌های اخیر با توجه به حمایت‌های ویژه معاونت علمی ریاست‌جمهوری از دانش‌بنیان‌ها، از بستر آماده‌شده برای شرکت‌های دانش‌بنیان سوء‌استفاده کرده‌اند. ما در وزارت نفت در پی تعریف مکانیسم‌های نظارتی دقیق‌تری برای این حوزه هستیم. این مکانیسم‌ها در قدم اول به صورت جدی برای شرکت‌های متقاضی ــ ۱۷۸ شرکت دانش‌بنیان مربوط به بند الف تبصره ۱۸ هستند ــ اعمال می‌شوند. کمیته ما در وزارت خوداظهاری این شرکت‌ها را ارزیابی و جمع‌بندی کرد و ما آنها را به وزارت اقتصاد معرفی کردیم، به‌طور همزمان نیز با ۴ بانک عامل در این زمینه صحبت کردیم. این مکانیسم‌های نظارتی جدا از دریافت تضامین قوی توسط بانک‌ها برای ارائه وام و بررسی‌های آنهاست.
در نهایت، تصمیم گرفتیم بر مبنای مکانیسمی که تعریف کرده‌ایم، یک بار دیگر شرکت‌ها را با کمک دوستان صندوق فناوری صنعت نفت، پیش از معرفی نهایی به بانک و بعد از تایید وزارت اقتصاد بررسی کنیم. همچنین برنامه داریم که در زمان استفاده از وام‌ها و زمان اجرایی شدن نیز مکانیسم نظارتی جداگانه‌ای، علاوه بر نظارت بانک‌ها داشته باشیم. هر زمانی که تشخیص داده شود شرکت‌ها تخطی کرده‌اند، علاوه‌بر اینکه بهره وام آنها از ۱۰ تا ۱۲ درصد به ۲۴-۲۳ درصد افزایش پیدا می‌کند، ممکن است همکاری ما نیز با این شرکت‌ها قطع شود.
در مساله ارتباط دانشگاه و صنعت نفت، هم در زمینه جذب فارغ‌التحصیلان متخصصی که بخشی از آنها به دلیل عدم وجود فرصت، تصمیم به مهاجرت می‌گیرند و هم در زمینه همکاری بر سر پروژه‌ها، وضعیت از چه قرار است؟ راهکار وزارت نفت برای حلقه مفقوده اتصال صنعت نفت و دانشگاه چیست؟
این سوال را می‌توان از دو جنبه بررسی کرد. یک بحث این است که آیا واقعا کشور ما ظرفیت این همه دانشجو یا دانشکده‌های فنی مرتبط با نفت را دارد یا خیر. مساله دوم نیز استفاده از ظرفیتی است که در حال حاضر ایجاد شده است. در یک دوره فلسفه ایجاد دانشکده نفت، تربیت نیروی متخصص برای صنعت نفت بود. پایه‌ریزی آن هم از ابتدا صحیح بود و رشته‌های ارائه‌شده در دانشکده نفت نیز با تخصص‌های مرتبط با وزارت نفت مرتبط بود. اما در یک مقطع مشخص، جذب نیروی وحشتناکی در وزارت داشتیم که آن جذب‌ها تخصصی نبودند و همین قضیه باعث شد ما از جذب نیروی متخصص واقعی و فارغ‌التحصیل نفت عقب بمانیم. به‌طور همزمان نیز در دانشکده‌های مختلف کشور، رشته مهندسی نفت ایجاد شد و این‌کار بدون نیازسنجی صورت گرفت. آیا ما در تمام شرکت‌های داخل و خارج از سطح صنعت نفت نیاز به این تعداد مهندس نفت داشتیم؟ آیا جذب این تعداد دانشجوی مهندسی نفت در دانشگاه‌ها اقدامی درست بود؟
به همین دلایلی که ذکر شد، نیروهایی که از دانشگاه‌ها بیرون آمدند، فرصت جذب در صنعت نفت داخلی را ندیدند و بخشی از آنها به کشورهای دیگر رفتند. با این وجود، ما بنا داریم ارتباط صنعت و دانشگاه را در هر جا که ممکن است، تقویت کنیم. در زمان دولت قبلی، ۴۰ قرارداد با دانشگاه‌های مختلف در حوزه‌های بالادست و پایین‌دست بسته شد. موارد بالادست، مربوط به بالا بردن ظرفیت میادین بود و در بخش پایین‌دست نیز مربوط به فناوری‌های موردنیاز صنعت نفت بود. در دوره جدید ما دیدیم قراردادهای بسته‌شده در زمینه بالادست که میدان‌محور بودند، با یک تغییر از میدان‌محوری به فناوری‌محوری می‌توانند هم به دانشگاه‌ها و هم به صنعت بسیار کمک کنند. یعنی دانشگاه می‌تواند صاحب فناوری شود و صنعت هم از این فناوری استفاده کند. در رویکرد میدان‌محور ممکن بود چند دانشگاه مسیری یکسان را طی کنند. در نهایت هم مشخص نبود که این امر به نتیجه می‌رسد یا خیر. به همین دلیل، ما به دانشگاه‌ها اعلام کردیم که قالب قرارداد حفظ میشود، اما محتوای آن تغییر می‌کند و فناوری‌محور میشود. هدف ما این است که چرخه فناوری کشور از طریق دانشگاه پیش رود.
