چرا نگرانیهای سیاسی بهای طلای سیاه را بالا نگه نمی‌دارند؟
مثلث بی‌تفاوتی نفت به تنش‌های ژئوپلیتیک
حمله به تاسیسات نفتی آرامکو، حمله به نفتکش‌ها یا نگرانی از رویارویی مستقیم ایران و آمریکا با واکنش شدید بازار مواجه نشد. هضم سریع تنش‌های منطقه‌ای موجب شده فاتح بیرول، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی در مصاحبه با شبکه تلویزیونی بلومبرگ اعلام کند که چالش بزرگی از جانب لیبی نمی‌بیند. به گفته بیرول، در سال ۲۰۱۹ بازار نفت کاهش عرضه شدیدی از سوی ونزوئلا و ایران تجربه کرد؛ علاوه بر این حملات پهپادی به آرامکو نیز منجر به خروج نیمی از بشکه‌های نفت عربستان از بازار شد، اما قیمت نفت در این سال به‌طور متوسط در محدوده ۶۵ دلار بر بشکه باقی‌ماند. از این‌رو به‌نظر می‌رسد تحولات ژئوپلیتیک طی یک‌سال اخیر و تاثیر محدود آنها بر بازار نفت نشان‌دهنده رویه جدیدی است که بر بازار نفت حاکم شده، رویه‌ای که سه ضلع اصلی تشکیل‌دهنده آن هستند.
اولین ضلع اطمینان از سمت عرضه است. به گفته برخی کارشناسان، این صنعت با تجربه چندین و چندباره کمبود عرضه ناشی از حوادث عمدتا امنیتی حالا روش مقابله با این خطرات را آموخته و خود را تا حدودی برای کمبود عرضه احتمالی آماده کرده است. حضور تولیدکنندگان شیل که می‌توانند با سرعت بیشتری نسبت به تولیدکنندگان سنتی به شوک‌های قیمتی واکنش نشان داده و تولیدات خود را بیشتر کنند، بر اطمینان از تداوم عرضه نفت افزوده است. ضعف در سمت تقاضا، ضلع دیگر کاهش نگرانی‌ها از ریسک‌های ژئوپلیتیک را تشکیل می‌دهد. رشد چند درصدی تقاضای جهانی‌نفت به‌عنوان موتور محرک اصلی رشد قیمت در دو دهه قبل، حالا به حدود یک درصد رسیده است. اما سومین عامل که به‌نظر از نگاه بسیاری از تحلیلگران بازار نفت پنهان مانده، تغییر در تحولات ژئوپلیتیک است که تاثیر پایداری بر عرضه نفت نمی‌گذارند. در واقع این سوال مطرح است که «اگر یک بحران ژئوپلیتیک به کاهش شدید و طولانی‌مدت نفت منجر شود، آیا باز هم ضعف در سمت تقاضا یا رشد عرضه از سوی شیل یا حتی ذخایر استراتژیک نفت می‌توانند به کمک بازار آمده و مانع از جهش قیمت نفت شوند؟»
شدید‌ترین شوک‌های نفتی تاریخ
ریسک‌های بازار نفت در دو بازه کوتاه‌مدت و بلند‌مدت بررسی می‌شوند. شرایط بد آب‌وهوایی، حملات تروریستی و حوادث امنیتی در دسته ریسک‌های کوتاه‌مدت و تصمیمات سیاسی مهم و تاثیرگذار بر موازنه عرضه و تقاضا، کاهش سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل و همچنین بحران‌های اقتصادی در دسته ریسک‌های بلند‌مدت قرار می‌گیرند.
«اولین شوک نفتی» در سال ۱۹۷۳ با حمله مصر و سوریه با مشارکت دیگر کشور‌های عربی به اسرائیل صورت گرفت که ۳/ ۴ میلیون بشکه نفت معادل ۳/ ۷ درصد از کل عرضه دنیا را از بازار خارج و منجر به جهش چهار برابری قیمت نفت از ۹/ ۲ دلار بشکه به ۱۲ دلار شد. به‌دنبال این اتفاق، کشور‌های عرب صادرکننده نفت (اوپک) که تونس، سوریه و مصر را نیز شامل می‌شد به‌یکباره صادرات نفت به متحد اصلی اسرائیل یعنی آمریکا را قطع کردند. این اقدام تورم بالایی در کشور‌های صنعتی به‌وجود آورد و ضرورت منابع جدید نفت را به آنها یادآور شد. در اواخر این دهه در‌پی وقوع انقلاب اسلامی در ایران، باز هم عرضه نفت با اختلال جدی روبه‌رو شد و بهای طلای سیاه را به بشکه‌ای ۳۲ دلار افزایش داد. در این سال ایران صادرات نفت به آمریکا که عمده نفت وارداتی خود را از این کشور خاورمیانه دریافت می‌کرد، متوقف کرد. براساس گزارش اکونومیست، انقلاب ایران باعث اختلال نفتی ۶/ ۵ میلیون بشکه‌ای معادل ۸/ ۸ درصد عرضه جهانی در آن زمان شد. این ارقام به معنای این است که این شوک بزرگ‌ترین اختلال نفتی تاریخ از حیث درصد و دومین از نظر حجم بوده است. حدود یک سال بعد جنگ عراق و ایران که به‌عنوان دو صادرکننده نفت همیشه تاثیر زیادی بر این بازار داشته‌اند، کمبود عرضه‌ای به میزان ۱/ ۴ میلیون بشکه در روز به‌وجود آورد که منجر به افزایش دو دلاری این کالای استراتژیک از اوج سال پیش از آن شد. یک دهه بعد عراق به دیگر کشور خاورمیانه کویت حمله کرد. بازار نفت در پی اختلال به‌وجود آمده ۳/ ۴ میلیون بشکه (۵/ ۶ درصد عرضه جهانی) را از دست داد. پس از این اتفاق قیمت نفت به ۴۶ دلار بر بشکه رسید. از سال ۲۰۰۰ به این سو اتفاقاتی مانند تعلیق صادرات نفت عراق (۲۰۰۱)، اعتصاب کارگران نفت در ونزوئلا (۲۰۰۳-۲۰۰۲) و حمله آمریکا به عراق (۲۰۰۳) منجر به کاهش عرضه بیش از ۲ میلیون بشکه‌ای شد.
واکنش ملایم بازار به شوک‌های ژئوپلیتیک
بزرگ‌ترین اختلال نفتی تاریخ (از نظر حجم) سپتامبر گذشته در عربستان رخ داد. حملات پهپادی شبه‌نظامیان حوثی یمن به تاسیسات و میدان نفتی آرامکو نیمی از تولید عربستان (۷/ ۵ میلیون بشکه در روز) را از مدار عرضه خارج کرد. با توقف تولید این حجم از نفت که ۵درصد عرضه جهانی بود نفت شوک قیمتی ۲۰درصدی را در اولین ساعات اولین روز کاری پس از این اتفاق شاهد بود. برخی تحلیلگران بر این باور بودند که بهای نفت تحت‌تاثیر این شوک به سطوح بسیار بالاتر ۷۰ دلار بر بشکه خواهد رسید و برای مدتی در همان حوالی می‌ماند، اما چنین اتفاقی نیفتاد. نه رشد ۲۰ درصدی نفت دوامی داشت و نه قیمت پایانی آن به ۷۰ دلار رسید. در واقع تنها دو هفته پس از حملات پهپادی قیمت نفت از ۶۹ دلار به ۵۷ دلار بر بشکه سقوط کرد که حتی پایین‌تر از بهای آن پیش از اختلال آرامکو در بازار بود. مقامات سعودی پس از متحمل شدن خسارات گسترده اعلام کردند به‌سرعت کمبود عرضه را با کمک گرفتن از ذخایر استراتژیک نفت جبران می‌کنند و این اظهارات منجر به کاهش نگرانی بازار در بعد روانی شد. در بازار فیزیکی نیز این تعهدات در عرض چند هفته به حقیقت پیوست و فروش نفت عربستان مدت کوتاهی بعد از آن به حالت عادی برگشت.
اما فقط اختلال عرضه واقعی نیست که بهای نفت را افزایش می‌دهد، بلکه حوادث مختلف که ذهنیت کمبود عرضه در آینده را پدید می‌آورند نیز می‌توانند به بازار شوک وارد کنند. نمونه اخیر آن اقدام تروریستی آمریکا در به شهادت رساندن سردار قاسم سلیمانی و پاسخ ایران با پرتاب موشک به پایگاه آمریکایی عین‌الاسد در عراق یک هفته بعد از آن است. تنش‌های شدید بین ایران و آمریکا نااطمینانی بازار را بالا برد و منجر به صعود قیمت نفت به نزدیکی ۷۲ دلار بر بشکه شد. با این حال با رفع ریسک رویارویی همه‌جانبه بین ایران و آمریکا قیمت‌ها به سرعت سقوط کرد و به سطوح پیش از این اتفاقات برگشت.
به این ترتیب می‌توان گفت که بازار نفت با افزایش تعداد وقوع این ریسک‌ها طی سال‌های اخیر، خود را برای روز‌های سخت آماده کرده‌است و سریعا جای خالی بشکه‌ها توسط برخی بازیگران عرصه نفت جبران می‌شود.
چه کسانی قیمت نفت را به‌تعادل می‌کشانند؟
بازاری که در گذشته حتی در مقابل اختلالات کوچک آسیب‌پذیر بود، حالا در مواجهه با ریسک‌های ژئوپلیتیک سریعا خود را بازسازی می‌کند. براساس آمار معتبر، عربستان بین ۵/ ۱ تا ۲ میلیون بشکه ظرفیت مازاد تولید دارد و درصورت بروز هرگونه مشکل در تولید نفت در کشور‌های دیگر می‌تواند سهم خود را در بازار افزایش دهد. علاوه بر این، عربستان مقداری از نفت خود را نیز ذخیره می‌کند تا در مواقع اضطراری از آن استفاده کند. این کشور از حدود سه سال قبل با همکاری دیگر کشور‌های اوپک و روسیه درحال تلاش برای ممانعت از افت هرچه بیشتر قیمت نفت در‌پی عرضه بیش از حد نفت به‌خصوص از جانب آمریکا بوده است. در آخرین اقدام، اوپک پلاس سال گذشته توافق کرد ۷/ ۱ میلیون بشکه در روز از تولید خود را تا اوایل سال‌جاری میلادی کاهش دهد. با این حال اگر عرضه نفت در عربستان و دیگر کشور‌های خاورمیانه دچار مشکل بلند‌مدت شود دیگر آنها نخواهند توانست ثبات را به‌بازار برگردانند. در این زمان نقش آمریکا بیش‌از گذشته پررنگ خواهد شد. آمریکا توانسته در کمتر از یک دهه خود را از یک وارد‌کننده بزرگ به صادر‌کننده‌ای جدید در بازار نفت تبدیل کند. گفته می‌شود این کشور به‌مدد ذخایر نفت شیل توانسته میزان صادرات خود را از اوایل سال ۲۰۱۷ تا دسامبر ۲۰۱۹ از ۶۰۰ هزار بشکه در روز به بیش از ۴ میلیون بشکه برساند.
بحران نفتی ۱۹۷۳ همچنین منجر به شروع ذخیره‌سازی نفت در نزدیکی خلیج مکزیک در آمریکا برای جلوگیری از تاثیرات مخرب بحران‌های احتمالی آینده شد. ذخایر استراتژیک آمریکا اوایل سال‌جاری ۶۳۵ میلیون بشکه بوده است. با توجه به اینکه حداکثر برداشت روزانه این مخزن عظیم ۴/ ۴ میلیون بشکه است، می‌تواند به مدت ۱۴۴ روز این مقدار نفت را روانه بازار کند؛ مدتی بسیار بیشتر از طول هرکدام از بحران‌های کمبود عرضه در چند دهه گذشته. با این وجود برخی تحلیلگران حوزه نفت معتقدند نفت آمریکا که سبک و شیرین است نمی‌تواند به‌راحتی جایگزین نفت تولیدی در خاورمیانه شود. در این صورت روسیه که نفتی شبیه گرید‌های این منطقه پرتلاطم دارد و براساس اطلاعات موجود دارای ظرفیت مازاد نیم میلیون بشکه‌ای است می‌تواند مقداری از این بار را به‌دوش بکشد.
اما سمت دیگر بازار نفت یعنی تقاضا نیز به مدد بازار آمده تا نگرانی از ریسک‌های ژئوپلیتیک را کاهش دهد. رشد شدید تقاضای نفت چین در سال‌های گذشته موجب می‌شد که هرگونه شوکی در سمت عرضه با نگرانی شدیدی در بازار همراه باشد. از سوی دیگر همین رشد شدید تقاضا بود که هرگونه افزایش عرضه را جذب می‌کرد و می‌توانست قیمت نفت را به بالای ۱۰۰ دلار بر بشکه برساند. اما در سال‌های اخیر رشد تقاضا از سوی چین به‌دلیل تغییرات ساختاری در اقتصاد این کشور(از اقتصاد کامودیتی محور به خدماتی) کاهش یافته است. از این‌رو مانند گذشته اهرم موثری چون چین در سمت تقاضا وجود ندارد که افزایش عرضه را جذب کند. کشوری چون هند نیز که سرعت رشد تقاضای بالایی دارد، نمی‌تواند نقشی مانند چین در سمت تقاضا ایفا کند، چراکه ساختار اقتصادی این کشور بسیار متفاوت از چین است. در نبود رشد شدید تقاضا در بازار نفت، قیمت‌ها در برابر شوک عرضه مقاومت بیشتری دارند.
اما نکته دیگر که به نظر می‌رسد در تحلیل‌ها کمتر به آن توجه شده، شکل متفاوت بحران‌های ژئوپلیتیک اخیر است. در واقع هرچند بحران‌های سیاسی در یک سال گذشته در سطح بالایی قرار گرفت و نگرانیهای بسیاری ایجاد کرد، اما این وقایع یا به اختلال در عرضه مواجه نشدند یا حتی اگر اختلالی ایجاد شد در عرض چند روز نگرانی‌ها رفع شدند. بنابراین به نظر می‌رسد اگر یک بحران ژئوپلیتیک در منطقه رخ دهد و برای روزها و ماه‌ها عرضه نفت را مختل کند، نمی‌توان انتظار داشت باز هم تنها یک شوک قیمتی مقطعی در بازار نفت رخ دهد.
