چه عواملی جایگاه‌های سوخت را پرترافیک کرد؟
پنج فرضیه از صف‌های بنزین
خبرها و مشاهدات میدانی از شلوغی جایگاه‌های عرضه سوخت در تهران و حومه و همچنین برخی شهرستان‌ها طی روزهای اخیر خبر می‌دهد. این درحالی است که گزارش‌های دیگری نشان از کاهش سطح ترافیک و تردد خودروها بعد از سهمیه‌بندی بنزین دارند؛ همچنین آن‌طور که سخنگوی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» اعلام می‌کند، روند مصرف بنزین در یک هفته اخیر کاهشی بوده است. هیچ‌کدام از این گزارش‌ها ازدحام در جایگاه‌ها را توجیه نمیکند. بررسی‌ها نشان می‌دهد روند کاهشی در مصرف بنزین و کاهش سطح ترافیک، بر این موضوع تاکید می‌کند که تقاضای بنزین برخلاف شلوغی در جایگاه‌ها افزایشی نبوده است. از این‌رو می‌توان چند فرضیه برای توجیه افزایش صفوف بنزین مطرح کرد که همزمانی شلوغی جایگاه‌ها و کاهش سطح تردد خودروها را توجیه کند. زمانبر شدن مدت سوخت‌گیری، تعطیلی برخی جایگاه‌ها بعد از اعتراضات اخیر، شلوغی مقطعی در روزهای پایانی و ابتدایی ماه، شکل‌گیری دلالی و فروش غیرقانونی بنزین سهمیهای خودروهای عمومی و همچنین افزایش تعداد دفعات سوخت‌گیری می‌تواند از دلایل تشکیل صفوف طولانی در جایگاه‌های پمپ بنزین باشد.
طولانی شدن زمان سوخت‌گیری
یکی از دلایلی که از سوی برخی برای توجیه شلوغی جایگاه‌ها عنوان می‌شود، سوخت‌گیری با کارت سوخت شخصی و افزایش مدت زمان سوخت‌گیری است. آن‌طور که محمد عطاپور، مشاور عالی انجمن مالکان جایگاه‌ها و مجتمع‌های خدماتی، رفاهی و بین‌راهی در گفت‌وگو با «ایسنا» اعلام می‌کند، علت ازدحام در جایگاه زمانبر شدن استفاده از کارت سوخت شخصی افراد است. او معتقد است با توجه به اینکه افراد باید از کارت شخصی خودشان استفاده کنند، این موضوع کمی فرآیند سوخت‌گیری را زمانبر کرده است.
هرچند سهمیه‌بندی بنزین اخیرا آغاز شده اما حدود سه ماه از زمان اجباری شدن استفاده از کارت سوخت شخصی می‌گذرد. با این حال به‌دلیل اینکه بنزین تک‌نرخی بود و استفاده از کارت سوخت شخصی مزیت چندانی به استفاده از کارت جایگاه نداشت، استقبال چندانی از کارت‌های سوخت شخصی نشد. دولت تلاش کرد با محدود کردن سقف سوخت‌گیری با کارت جایگاه به ۳۰ لیتر، مردم را وادار به استفاده از کارت سوخت شخصی کند. با این حال آخرین آمار پیش از سهمیه‌بندی بنزین نشان می‌دهد که میزان استفاده از کارت‌های شخصی نهایتا به ۱۵ درصد رسید. از این رو این که افراد چندان به استفاده از کارت سوخت شخصی آشنایی یا عادت ندارند و این موضوع به زمانبر شدن سوخت‌گیری با کارت بعد از سهمیه‌بندی منجر شده می‌تواند تا حدودی درست باشد.
از سوی دیگر آماده نبودن زیرساخت‌ها یکی دیگر از دلایل احتمالی صفوف طولانی سوخت‌گیری در جایگاه‌ها عنوان می‌شود. به این معنا که نه‌تنها شهروندان هنوز برای استفاده از کارت سوخت آماده نیستند، بلکه برخی جایگاه‌ها نیز با مشکلاتی برای استفاده مراجعه‌کنندگان به جایگاه‌ها از کارت‌های شخصی‌شان مواجهند. در صورتی که این ادعا درست باشد می‌توان انتظار داشت که به مرور این مشکل حل شود و صفوف دریافت بنزین در جایگاه‌ها به شکل عادی بازگردد.
کاهش تعداد جایگاه‌های عرضه سوخت
اما اصلاح قیمت بنزین با اعتراضاتی در سطح کشور و در شهرهای مختلفی مواجه شد. اعتراضاتی که بعضا به خشونت و تخریب برخی از مراکز عمومی از جمله جایگاه‌های عرضه سوخت کشید. از این‌رو برخی تخریب و از مدار خارج شدن جایگاه‌های عرضه سوخت را عامل ازدحام در جایگاه‌های دیگر عنوان می‌کنند. به‌طور مثال برخی شهروندان شهرهای شیراز، کرج و مشهد در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» از ازدحام در جایگاه‌های سالم این شهرها در روزهای اخیر خبر داده‌اند. همچنین آن‌طور که مسوولان در روزهای اخیر اعلام می‌کنند در کل استان تهران ۲۴ جایگاه تخریب و تعطیل شده است. اکثر این جایگاه‌ها در حومه تهران یعنی شهریار، قرچک ورامین و کیانشهر قرار داشته است. برخی ساکنان این مناطق در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» اعلام کردهاند که برای سوخت‌گیری و حتی انجام امور بانکی خود مجبورند به جایگاه‌ها و بانک‌های سطح شهر تهران مراجعه کنند.
محمد عطاپور، مشاور عالی انجمن مالکان جایگاه‌ها و مجتمع‌های خدماتی، رفاهی و بین‌راهی نیز چنین موضوعی را تایید کرده است. به گفته او برخی جایگاه‌ها دچار آسیب شده‌اند که موجب ایجاد صف‌های طولانی در سایر جایگاه‌های بنزین شده است. عطاپور زمان لازم برای بازسازی جایگاه‌های پمپ بنزین تخریب شده را یک ماه اعلام کرده است. در صورتی که چنین برآوردی درست باشد یعنی حداکثر تا یک ماه آینده شاهد ازدحام در صفوف دریافت بنزین خواهیم بود.
افزایش تعداد دفعات سوخت‌گیری
در این میان افزایش تعداد دفعات سوخت‌گیری به‌دنبال کاهش میزان سوخت‌گیری در هر بار یکی دیگر از دلایل احتمالی افزایش مراجعات به جایگاه‌ها عنوان می‌شود. به‌طور مثال افرادی که کارت سوخت به همراه ندارند ترجیح میدهند مقدار کمتری بنزین غیرسهمیه‌ای سوخت‌گیری کنند. یا اینکه برخی احتمالا تلاش می‌کنند با استفاده تدریجی از بنزین سهمیهای خود به الگوی مصرف بهینهای دست یابند و اتمام میزان سهمیه شارژ شده در کارت سوخت خود را به تعویق بیندازند. به‌طور مثال این افراد به جای اینکه در هر بار مراجعه به جایگاه ۴۰ لیتر بنزین سوخت‌گیری کنند، ۲۰ لیتر سوخت‌گیری می‌کنند و این موضوع احتمالا به دو برابر شدن تعداد مراجعات به جایگاه‌های بنزین منجر شده است. با این حال چنین رفتاری در بلندمدت نمی‌تواند ادامه یابد و احتمالا آن بخش از شلوغی جایگاه‌ها که به این دلیل ایجاد شده به مرور رفع خواهد شد.
اول و آخر ماه‌های شلوغ
برخی بر این باورند که از این پس شلوغی در جایگاه‌های پمپ بنزین در اولین و آخرین روزهای ماه به یک روال عادی بدل خواهد شد. در روزهای اول ماه و واریز سهمیه ماهانه دارندگان خودرو به جایگاه‌ها مراجعه می‌کنند تا از سهمیه خود استفاده کنند و این موضوع به شلوغی جایگاه‌ها منجر خواهد شد. فاطمه کاهی، سخنگوی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» بر این موضوع تاکید می‌کند. او عصر روز گذشته با بیان اینکه وضعیت جایگاه‌ها امروز عادی به نظر می‌رسد، گفت: «به اعتقاد ما شلوغی روزهای گذشته به‌دلیل افزایش تعداد مراجعات به جایگاه‌ها در روزهای پایانی آبان و روزهای ابتدایی آذر بوده است.» به گفته او با وجود تاکیدهای مکرر شرکت ملی پخش درخصوص باقی ماندن سهمیه بنزین خودروهای شخصی و موتورسیکلت‌ها به مدت ۶ماه، اما همچنان برخی مردم نگران باطل شدن سهمیه سوخت خود در ماه‌های بعد هستند و در روزهای ابتدایی ماه به جایگاه‌ها مراجعه می‌کنند. این موضوع می‌تواند یکی از دلایل ازدحام در روز اول آذر باشد. کاهی در ادامه هرچند به رقم خاصی اشاره نمیکند، اما روند مصرف بنزین را از زمان سهمیه‌بندی بنزین کاهشی عنوان می‌کند و می‌گوید: «با این حال برای تکیه به این آمار و تاکید بر تاثیر کاهشی سهمیه‌بندی بر میزان مصرف باید حداقل یک ماه زمان بگذرد.»
افزایش مراجعه خودروهای عمومی برای سوخت‌گیری در روزهای پایانی ماه می‌تواند یکی دیگر از دلایل افزایش صفوف در پمپ‌بنزین‌ها در روزهای گذشته باشد. اولین سهمیه خودروها بامداد ۲۴ آبان یعنی درست یک هفته پیش از پایان این ماه در کارت‌های سوخت واریز شد. سهمیه خودروهای شخصی ۶۰ لیتر بود و به مدت ۶ ماه در کارت‌های سوخت قابل ذخیره است. اما آن‌طور که شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی اعلام کرده، سهمیه خودروهای عمومی از جمله تاکسی‌ها، وانت بارها، آمبولانس‌ها و... که مقدار قابل‌توجهی نیز هست، با پایان یافتن ماه باطل می‌شود و به ماه بعد منتقل نمی‌شود. از این‌رو با نزدیک شدن به روزهای پایانی آبان‌ماه تعداد زیادی از تاکسی‌ها، وانتها و دیگر خودروهای عمومی که طی یک هفته نتوانسته بودند تمام سهمیه خود را استفاده کنند به جایگاه‌ها مراجعه کرده تا بیشترین استفاده را از سهمیه بنزین خود به عمل آورند. این موضوع توسط شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی مورد تایید قرار گرفته است. به‌طوری‌که این شرکت با وجود تایید ابطال سهمیه آبان خودروهای عمومی اعلام کرد، «باطل شدن سهمیه ماهانه خودروهای عمومی درحال بررسی است و احتمال دارد که این موضوع مورد بازنگری قرار گیرد.»
فساد به پمپ بنزین‌ها بازگشته؟
در این میان، رئیس هیات امنای اتحادیه جایگاه‌داران کشور شکل‌گیری فساد و ایجاد دلال‌بازی در اطراف جایگاه‌ها را مطرح کرده و آن را عامل شلوغی‌های اخیر می‌داند. به گفته ولی‌الله محمودی، طبق سنوات گذشته سهمیه‌بندی بنزین موجب دلال‌بازی و فروش سوخت در کنار جایگاه‌ها و هجوم مردم و شلوغی جایگاه‌ها شده است. او در این خصوص به «ایرنا» گفته است، با توجه به سهمیه‌بندی و سوختن بنزین باقیمانده در کارت‌های برخی گروه‌ها همچون تاکسی‌داران، وانت‌بارها و آژانس‌ها در پایان هر ماه، این گروه اقدام به فروش بنزین در اطراف جایگاه‌ها و حتی فروش دبه‌ای می‌کنند و همین امر موجب شلوغی جایگاه‌های سوخت در سراسر کشور شده است. گفتوگوی «دنیای اقتصاد» با تعدادی از دارندگان خودروهای باری، این موضوع را تایید می‌کند. فردی که دارای دو دستگاه وانت باری است و در مجموع در آبان ۴۰۰ لیتر بنزین سهمیهای دریافت کرده بود، در این خصوص می‌گفت: «با واریز سهمیه ماهانه کارت‌های خودرو را به یکی از جایگاه‌های عرضه سوخت بردم. مامور جایگاه، بنزین سهمیهای کارت‌ها (۱۵۰۰ تومانی) را با رقم ۳هزار تومان به ازای هر لیتر (نرخ آزاد) به فروش می‌رساند. برای هر لیتر ۵۰۰ تومان خودش برمیدارد و هزار تومان به من می‌دهد.»
رئیس هیات امنای اتحادیه جایگاه‌داران طبق تجربه گذشته سهمیه‌بندی بنزین، اعلام کرده است که «از این پس در ۸ تا ۱۰ روز پایان هر ماه شاهد هجوم مردم برای استفاده از بنزین دلالی و در یک هفته ابتدای هر ماه شاهد هجوم مردم برای استفاده از کارت‌های یارانه خواهیم بود.» بنابراین به نظر می‌رسد، شیوه کنونی سهمیه‌بندی مردم را به مصرف بیشتر تشویق و راهی برای تخلف از قانون و ایجاد دلال بازی ایجاد کرده است. دولت میتوانست همان‌طور که پیش از این در حاشیه طرح بنزین کوپنی مطرح شده بود، با تاسیس بازاری متشکل این مشکل را حل کند. به این شکل که بازاری تشکیل می‌شد و مردم سهمیه مازاد بر مصرف خود را در این بازار با نرخ آزاد به فروش میرساندند. خریدار این سهمیه میتوانست دولت یا افرادی باشند که سهمیه اختصاص یافته به آنها کفاف نیاز ماهانه‌شان به بنزین را نمی‌داد. در این صورت هم دلالی و فساد در اطراف جایگاه‌ها رخ نمی‌داد و هم از شلوغی و ازدحام در روزهای پایانی ماه در این مراکز کاسته می‌شد. همچنین عموم تشویق می‌شدند که با مصرف کمتر، سهمیه خود را در بازار متشکل به فروش برسانند و سود بیشتری کسب کنند.
