برخی کشورها وارد مسیر تازه‌‌‌‌‌ای برای تولید ثروت از ذخایر معدنی شده‌اند
تنگنای قانونی معدن‌کاری اقیانوسی
به‌رغم استفاده از برخی روش‌های جدید در حوزه اکتشاف معدنی، هنوز هم یک روش اقتصادی برای استخراج گسترده در اعماق اقیانوس ابداع نشده است.
به‌تازگی اما صحبت از گنج دیگری شده‌است که تنها با معدن‌کاری به‌دست می‌آید و روسیه، استرالیا، کانادا و آمریکا هم کارهایی در این زمینه انجام داده‌اند. برای نمونه سازمان زمینشناسی آمریکا معتقد است تا سال۲۰۶۵ بیش از ۴۵درصد کل معدن‌کاری جهان در اقیانوسها انجام خواهد شد. این یعنی ورود صنایع معدنی به برداشت از ذخایر معدنی بسیار غنی اقیانوس، کمک می‌کند تا بخشی از کاستی‌‌‌‌‌های صنایع جهان در زمینه تامین مواداولیه رفع شود.
این کار اما خطراتی بسیار جدی را پیش‌روی امنیت زیست‌محیطی و ذخایر طبیعی جهان قرار می‌دهد. خطراتی که موجب‌شده تا کمتر کشوری اراده‌‌‌‌‌ای برای ورود به بحث معدن‌کاری آبی و ورود به کاوش‌‌‌‌‌های معدنی در اعماق اقیانوسها و دریاها داشته باشد. ثروت هنگفتی که در این اعماق نهفته اما بسیاری از شرکت‌ها را به صرافت ریسک در این زمینه انداخته است.
بر همین مبنا نیز ثروت معدنی عظیمی که در آب‌های آزاد نهفته شده، نیازمند رویارویی شرکت‌ها با چالش‌های استخراج معادن در اعماق دریاست. در استرالیا و منطقه موسوم به اقیانوسیه این میل شدید است اما هنوز هم عمیق‌‌‌‌‌ترین بخش‌ها در اقیانوس از دسترس شرکت‌ها دور مانده و توسعه صنعتی در مقیاس بزرگ در اقیانوسها معطل قوانین و مجوزها باقی‌مانده است. برخی نشانه‌‌‌‌‌ها گویای این موضوع است که شاید به‌زودی این وضعیت تغییر کند.
نهادی که در این زمینه اظهارنظر می‌کند سازمان بین‌المللی بستر دریا (International Seabed Authority) است که فعالیت شرکت‌های معدن‌کاری را زیرنظر دارد. دلیل این موضوع حیات بسیار عجیب و کم‌‌‌‌‌نظیری است که در برخی از بخش‌های اقیانوس وجود دارد و منبع عظیمی از جانداران مرموز و کمتر شناخته‌شده است. این جانداران که در اکتشاف یک شرکت معدنکار کانادایی در سال۱۹۸۳ بعضا در دمای ۱۲۱سانتی‌‌‌‌‌گراد در دهانه یک دودکش دریایی حاوی مواد مذاب سکنی داشتند، نگهبانان دریچه‌‌‌‌‌های زیر آب و دودکش‌‌‌‌‌های آنها هستند.
دودکش‌‌‌‌‌هایی که بعضا ارتفاعی به اندازه یک ساختمان بلندمرتبه را زیر دریا داشته، اغلب حاوی ذخایر عظیم طلا، مس و نقره هستند. به این ترتیب این مناطق اقیانوس منبع بالقوه جذابی برای تولید ثروت و تبدیل اقیانوس به کانون درآمدزایی هستند. مساله اصلی نحوه کار در کف اقیانوس است. اگر فقط کسی بتواند نحوه استخراج این مواد را بفهمد آنگاه می‌توان راه‌‌‌‌‌های کنترل عوارض زیست‌محیطی را کشف کرد.
گزارشی که مجله معدن‌کاری منتشر کرده نشان می‌دهد از زمان کشف آن دودکش در کانادا تا امروز، طی دهه‌های بعد، بیش از ۸۰۰دودکش فعال و غیرفعال کشف شده‌است. ارزش تحقیقات دانشمندانی که در اعماق دریا با ۱۰ زیردریایی کار تحقیقاتی روی این بخش از اقیانوس را انجام دادند، بسیار بالاست به‌طوری که دولت کانادا به دلیل کار پیشگامانه‌‌‌‌‌ای که این افراد انجام دادند، به آنها نشان ملی کانادا را اعطا کرد. به‌جز کانادا، آمریکا هم توجه ویژه‌‌‌‌‌ای به معدن‌کاری اقیانوسی دارد. سازمان زمینشناسی ایالات‌متحده در ابتدای سال۲۰۲۰ اعلام کرده که معدن‌کاری در اعماق اقیانوس می‌تواند تا سال۲۰۶۵ به پوشش ۴۵درصد از کل نیازهای فلزی حیاتی جهان کمک کرده و افزایش تقاضای معدنی را تامین کنند. البته برای دانشمندانی مانند تانکلیف که در این زمینه بسیار پیشروست، اثرات زیست‌محیطی معدن‌کاری اقیانوسی بسیار زیاد است.
مسابقه در ته اقیانوس یکی از ناشناخته‌‌‌‌‌ترین فعالیت‌‌‌‌‌ها در یکی از بکرترین قلمروهای سیاره است که قطعا با خطرات بزرگی همراه خواهد بود. خطراتی بزرگ هم برای اکوسیستم‌‌‌‌‌های آن و هم از منظر ارتباط این اکوسیستم با پمپ جذب کربن اقیانوسی که تصور می‌شود ۳۰درصد از کل گازهای گلخانه‌‌‌‌‌های تولیدشده توسط انسان را پاکسازی می‌کند. انتشار گاز از جو هر‌ساله با کمک اقیانوسها کم‌اثر می‌شود.
این دانشمند می‌گوید: «وقتی به این اعماق می‌‌‌‌‌رویم و از جذب کربن صحبت می‌کنیم، باید در مورد گروهی از موجودات صحبت کنیم که نحوه درک ما از زندگی در این سیاره را تغییر داده‌اند. همه راه‌‌‌‌‌ها به منشأ حیات، نحوه عملکرد زندگی در موقعیت‌‌‌‌‌های بسیار سخت و چارچوب‌هایی که ما هرگز فکر نمی‌کردیم هیچ حیاتی بتواند در آن شکل گیرد، با نحوه کارکرد این پمپ‌‌‌‌‌های اقیانوسی تغییر کرده و زندگی امکان‌پذیر شده‌است.» جالب اینکه تانکلیف معتقد است این درک به‌جز هموار‌کردن مسیر معدن‌کاری اقیانوسی، به جست‌وجوی بشر برای حیات در سیارات دیگر کمک شایان‌توجهی خواهد کرد.
تاریخچه اکتشافات معدنی در اقیانوس
اولین سفری که نشان داد کف اقیانوس می‌تواند مواد معدنی مفید برای بشر را در خود جای داده باشد، به بیش از ۱۵۰ سال‌پیش و سفر اکتشافی HMS Challenger برمی‌گردد. سفری که بسیاری اکنون آن را به‌عنوان پایه اقیانوس‌شناسی مدرن مطرح می‌کنند. این اولین سفری بود که گودال ماریانا به‌عنوان عمیق‌‌‌‌‌ترین نقطه کره‌زمین از طریق عمق‌سنجی صوتی بررسی شد.
این سفر به‌جز اکتشاف معدنی وجود خط‌الراس آتلانتیک میانی، وجود طولانی‌ترین رشته کوه در جهان و نیز خط جدایی دو صفحه پوسته تکتونیکی که از هم جدا شده و کف اقیانوس اطلس را گسترش می‌دهند را تایید کرد. در ۷ مارس۱۸۷۳، زمانی‌که خدمه کشتی اکسپدیشن روی عرشه مشغول لایروبی بودند، به چند جسم بیضی شکل عجیب و غریب سیاه و سفید که از اکسید‌منگنز خالص تشکیل شده بودند برخوردند.
اینجا بود که کاشفان برای اولین‌بار به ثروتی که در اعماق دید قرار داشت پی بردند. البته در آن اکتشاف توده‌های فلزی با یک دندان کوسه فرو رفته در آن، فسیل‌‌‌‌‌های ریز و تکه سنگ بازالت هم بالا آمدند که این موضوع ترکیب کلی مواد معدنی موجود در اعماق اقیانوس را نشان می‌داد. از آنجا که این مواد در ده‌‌‌‌‌ها‌میلیون سال، تلنبار شده‌اند، عجیب نیست مواد معدنی از آب دریاهای اطراف رسوب کرده و لایه‌‌‌‌‌های فلزی را یکی پس از دیگری تشکیل داده است.
این لایه‌‌‌‌‌ها که اغلب ضخیم بوده و به مرور رشد کردهاند، سرشار از نیکل، مس، کبالت و منگنز هستند؛ همه فلزاتی که به‌‌‌‌‌شدت مورد‌توجه سازنده‌‌‌‌‌های باتری و دیگر تولیدکنندگان فناوری خودروهای برقی و سبز هستند.
بررسی‌های بعدی نشان داد اگر چهار‌هزار متر زیر بخش‌هایی از اقیانوس آرام فرود بیایید، می‌‌‌‌‌توانید این مواد را در سطح دشت‌‌‌‌‌های پراکنده به‌وفور بیابید. بخش‌های مسطحی از اقیانوس‌‌‌‌‌های نسبتا ناشناخته که تقریبا نیمی از سطح زمین را می‌‌‌‌‌پوشانند مملو از همین مواد هستند، اما مانند فلزات گرانبهایی که در نزدیکی برخی دریچه‌‌‌‌‌های گرمابی یافت می‌شوند، ارزش اکتشاف بالاتری دارند. این بخش‌ها در گذشته یا خیلی کم استفاده بودند یا فناوری بشر برای بیرون کشیدن کانی‌‌‌‌‌ها از اعماق زمین وجود نداشت؛ به همین دلیل هم از دسترس بخش معدن دور ماندند.
به‌نظر می‌رسد ورق برگشته و ارزش بالای این مواد بشر را به صرافت ورود به اعماق اقیانوس و برداشت از این ذخایر لایزال انداخته است. البته پیشتر و در سال‌های۱۹۶۵ بحث‌هایی جدی پیرامون اکتشاف از دریا و استخراج اقیانوسی شکل گرفت. در واقع ۹۰سال پس از سفر اکسپدیشن، ایده استخراج کانی‌‌‌‌‌های فلزی اقیانوس به شکل جدی توجه عموم را به خود جلب کرد. در سال۱۹۶۵، جان ال.مرو، مهندس معدن و کاشف مشهور در کتاب تاثیرگذار خود «منابع معدنی دریا» تصریح کرد که در زمانی‌که تصور می‌شد این کانسارها منبعی بی‌‌‌‌‌نهایت برای اکتشاف معدنی هستند، علاقه شرکت‌ها به اکتشاف اقیانوسی برانگیخته شد. یک سال‌بعد، آروید پاردو، سفیر مالت در سازمان ملل‌متحد، درخواستی پرشور به مجمع‌عمومی داد و از کشورهای ساحلی خواست که به گسترش مناطق انحصاری اقتصادی پایان دهند و کف اقیانوس را کاوش کنند.
این درخواست بهویژه از کشورهایی صورت گرفت که برای این کار فناوری لازم را دارند و بهتر است به نفع بشریت به این کار وارد شوند. تانکلیف پژوهشگر معدنی و کاوشگر اقیانوس درباره این ایده می‌گوید: «از آنجا این ایده شکل گرفت که هر آنچه در آنجا می‌‌‌‌‌یابیم واقعا متعلق به همه است و باید برای نسل‌‌‌‌‌های آینده نیز منابعی باقی بماند. این سوال حول محور این ایده می‌چرخید که ثروت اقیانوسها نباید فقط به ثروتمندترین کشورهای دارای منابع برای بهره‌برداری از کف دریا تعلق داشته باشد.»
همین بحث هم یک روند قانونی را به مدت چند دهه برای تنظیم استخراج از معادن زیر آب‌های بین‌المللی ایجاد کرد. هرچه جهان پیشرفت کرد، اقتصاد به نوسان بیشتری افتاد و تلاش برای استخراج معادن اعماق دریا شدت گرفت، بنابراین وقتی هاوارد هیوز، میلیاردر عجیب و غریب اعلام کرد که در حال ساخت یک کشتی غول‌پیکر برای استخراج از ورطه اقیانوس است، داستان جذابی پیش‌روی مردم جهان گذاشت. البته عموم مردم فریب خوردند که بعد از سفر اکسپدیشن، کار هاوارد‌هیوز اولین تلاش برای استخراج کانسارهای فلزی اعماق دریا است.
دولت آمریکا بعدها متوجه شد، در سال۱۹۶۸، یک زیردریایی سری K-۱۲۹ شوروی در عمق بیش از ۵هزار متری آب، تقریبا در ۲۵۰۰کیلومتری شمال‌غربی هاوایی غرق شده و سال‌ها مشغول اکتشاف در اعماق اقیانوس در زمینه معدن و مواد آلی بوده‌است. آژانس اطلاعات مرکزی ایالات‌متحده با همکاری با هیوز و کشتی جدیدش به‌نام گلومار اکسپلورر، قصد داشت این زیردریایی و اژدرهای اتمی آن را بازیابی کند.
در سال۱۹۷۵، گزارش لس‌آنجلس تایمز و بعدا نیویورک‌تایمز، طرح کلی آنچه را که برخی به‌عنوان «جسورانه‌ترین عملیات مخفی در تاریخ» توصیف‌کردند، آشکار کرد.
این داستان در طول سالیان اخیر، تغییراتی کرده اما شکی نیست زیردریایی مذکور کشف و مورد بررسی قرار گرفته تا مشخص شود چه چیزی توسط نیروهای شوروی کشف شده‌است. برخی ادعا می‌کنند این زیردریایی وقتی از اعماق به سمت دیگری کشیده شد، ضربه دید و با ترک بدنه، شکسته شد و از بین رفت.
به هر حال، داستان‌های خارق‌‌‌‌‌العاده‌‌‌‌‌ای که از پروژه آزوریان در سال۲۰۱۰ از طبقه‌‌‌‌‌بندی بیرون آمد، به فهم بیشتر اینکه چه کسی یا کشوری باید به اعماق دسترسی داشته باشد، کمک کرد. بهویژه اینکه ثروت‌‌‌‌‌هایی که درون اقیانوس و در اعماق آن جاخوش کرده، متعلق به چه کسی است. امروزه یک دوجین کنسرسیوم بین‌المللی آزمایش‌هایی در زمینه استخراج معادن در اعماق دریا را که آغاز آنها به اواخر دهه ۱۹۷۰ برمی‌گردد از نو شروع کردهاند که روند تازه‌‌‌‌‌ای است.
از آنجا که در اوایل دهه۱۹۸۰، قیمت کامودیتی‌ها کاهش یافت، همین عامل به کاهش بودجه تحقیقاتی شرکت‌ها و سپس توقف اکتشاف اقیانوسی منجر شد. همان‌طور که اوله اسپارنبرگ مورخ آلمانی می‌گوید: استخراج معادن در اعماق دریا اساسا در آب مرده بود که به یکباره روح در او دمیده شد و به روی آب آمد تا نجات‌بخش جهان برای پروژه اقتصاد سبز و بدون‌کربن باشد.
نگرانی در مورد محیط‌زیست و رشد نابرابری بین دول قدرتمند و کشورهای کمتر مرفه در نهایت سازمان‌ملل را بر آن داشته تا طبق کنوانسیون سازمان‌ملل در مورد حقوق دریاها (UNCLOS)، سازمان بین‌المللی بستر دریا که به‌نام ISA یا «تشکیلات دریا» شناخته می‌شود، ایجاد کرده و وجود آن را در یک موافقت‌نامه اجرایی در سال۱۹۹۴ به تصویب رساند. امروزه این نهاد مستقر در جامائیکا از ۱۶۷کشور عضو و کمیسیون اروپا تشکیل شده‌است.
جدال بر سر مجوزهای معدن‌کاری
سازمان بین‌المللی بستر دریا (ISA) وظیفه حفاظت موثر از عمیق‌‌‌‌‌ترین دریاها و بیگانه‌‌‌‌‌ترین محیط‌‌‌‌‌های جهان را بر عهده دارد. این نهاد اخیرا در حال اعطای تعداد فزاینده‌ای مجوزهای اکتشاف به موسسات تحقیقاتی و شرکت‌های خصوصی است. بسیاری از تلاش‌های شرکت‌های کاوشگر در منطقه Clarion-Clipperton در اقیانوس‌آرام جنوبی است، جایی‌که کانسارهای چند فلزی به اندازه کافی حاوی مواد معدنی ارزشمند و خاک های کمیاب بوده و چشم‌‌‌‌‌اندازی جذاب برای معدن‌کاران علاقه‌مند به مشارکت در زنجیره تامین باتری الکتریکی ایجاد کرده‌است.
در همین حال، سازمان‌هایی مانند صندوق جهانی طبیعت (WWF) و چندین شرکت چندملیتی عظیم خواستار توقف استخراج معادن در اعماق دریا هستند. این نهادها معتقدند که مقررات کافی در مورد فرآیندهای معدن‌کاری جدید موردنیاز برای استخراج مواد معدنی از منطقه وجود ندارد و همین لزوم اجتناب فزاینده از معدن‌کاری در فقدان اصول احتیاطی استخراج از محیط ناشناخته اقیانوس را ضروری می‌سازد. با قرارگرفتن ISA در میانه این دو گروه، این منافع و تضادهای موافقان و مخالفان است که آینده استخراج معادن در اعماق دریا را تعیین می‌کند. آینده‌‌‌‌‌ای که البته فعلا چهره آن مشخص نیست.
شواهد موجود نشان می‌دهد به‌طور کلی، ISA از اعطای مجوزهای اکتشاف برای اعماق منطقه Clarion-Clipperton خوشحال است، اما در آخرین جلسه به یکباره مسیر خود را تغییر داده و احتیاط پیشه کرده‌است.
این نشست که در ابتدای ماه اوت۲۰۲۲ برگزار شده، طبق آنچه صندوق جهانی طبیعت می‌گوید تغییر لحن واضحی نسبت به حالت معمول داشته است. سخنگوی صندوق جهانی طبیعت با اشاره به مثبت بودن نظر صندوق جهانی طبیعت نسبت به موضع جدید سازمان بین‌المللی بستر دریا، می‌گوید: «این هفته، در عوض، ما درخواست‌های فزاینده‌ای برای اقدامات احتیاطی و کاهش سرعت استخراج اقیانوس از سوی مقامات ISA شنیدیم. البته شواهد بسیاری هست که می‌گوید این نشست همچنان بحث‌های بسیاری را در مورد اینکه آیا «قانون دو ساله» سازمان بین‌المللی بستر دریا، استاندارد مناسبی برای هدایت تصمیم‌گیری‌‌‌‌‌ها به‌عنوان پیامد منفی یا مثبت معدن‌کاری اقیانوسی است و همچنین چگونگی آغاز استخراج معادن در اعماق دریا را بدون نتیجه گذاشته است.
هدف این قانون، تشویق ISA به توسعه سریع قوانین برای اکتشاف و استخراج مواد معدنی برای بخشی است که به دلیل دورافتادگی محیط‌‌‌‌‌های آن و فرآیندهای منحصربه‌‌‌‌‌فرد موردنیاز برای استخراج اقیانوسی، احتمال سربازکردن مشکلاتی زیست‌محیطی را ایجاد کرده‌است.
طبیعی است که در وضعیت فعلی، معدن‌کاری اقیانوسی با کمبود نسبی قوانین خاص در مقایسه با سایر بخش‌های معدنی همراه است.
قانون ۲ساله تصریح می‌کند که در صورت درخواست، ISA باید مقرراتی را فورا و ظرف دو سال برای معدن‌کاری اقیانوسی تدوین کند به‌طوری که اگر کشوری قصد دارد برای تایید معدن درخواست کند و مقررات به‌موقع نهایی نشود، درخواست استخراج بر اساس قوانین موقتی مورد قضاوت قرار خواهد گرفت.
روندی که آینده معدن‌کاری در اعماق آب‌های آزاد جهان را در هاله‌‌‌‌‌ای از ابهام فرو برده است.
